‘Het is verkeerd om na vrouwen nu ook tegen mannen te zeggen: je moet je haasten voor de leeftijd van 35, of het loopt verkeerd’

Meer dan een enkeling per maand is het niet, maar zowel in het UZA als in het UZ Gent zijn het de laatste tijd opgemerkte bezoekjes. Dan loopt er een man, ergens eind de dertig, begin de veertig, het fertiliteitscentrum binnen en vraagt out of the blue om zijn zaad in te vriezen. “Een medisch verhaal, zoals een kankerbehandeling of een vasectomie, speelt er niet. Het gebeurt strikt vanwege preventieve redenen” zegt Dominic Stoop, hoofd van de afdeling Reproductieve Geneeskunde in het UZ Gent.

In het UZA gaat het om twee concrete aanvragen. “In één dossier ging het om een man die hier geregeld langskwam als spermadonor en op zijn veertigste zonder partner zat”, vertelt androloog Jolijn Van Cauwenberghe, die zich specifiek over de mannelijke vruchtbaarheid buigt binnen het Centrum voor Reproductieve Geneeskunde. “Hij vroeg: ‘Zou het voor mij als man niet zinvol zijn om mijn zaad te laten invriezen, voor mocht ik niet tijdig aan een partner geraken?’”

Bij vrouwen worden vragen over social freezing al lang niet meer met gefronste wenkbrauwen beantwoord. Bij het Centrum voor Reproductieve Geneeskunde van het UZ Brussel alleen al werden vorig jaar driehonderd trajecten gestart waarbij eicellen werden ingevroren om een kinderwens op latere leeftijd gaaf te houden, dubbel zoveel als in 2015. Zo kopen ze zichzelf – en misschien ook hun partner – wat tijd.

Dat het fenomeen nu ook bij mannen zachtjes opborrelt – bij hen heet het social sperm freezing – leidt tot de vraag: bestaat er bij hen dan ook een biologische klok die de kans op een kind met elke tikje doet slinken?

Afgaand op de showbizzpagina’s zou je denken van niet. De afgelopen maanden werden Robert De Niro (79), Al Pacino (83) en Gordon Ramsay (57) voor een zoveelste keer vader, in eigen land verwelkomde Herman Brusselmans (65) begin dit jaar een eerste kind.

Het is alleszins een gegeven dat mannen, net als vrouwen, op steeds latere leeftijd een kind krijgen. Tussen 1980 en 2015 steeg het aantal mannen dat tussen de 35 en 50 jaar dat vader werd met 60 procent. Tussen 2000 en 2013 rapporteerde de FOD Economie zelfs een verdubbeling van de mannen die na hun 45ste vader werden. Deze cijfers voeden het beeld van mannen met onuitputtelijke zakken – tegenover de vrouw met een leeglopende mandje.

Een man heeft alle tijd, toch?

Maar dit beeld klopt niet helemaal, of het is uiterst onvolledig. Wat natuurlijk wel klopt, is dat het klokje van mannen niet naar nul aftelt. “Er staat geen duidelijke einddatum op hun vruchtbaarheid, zoals die zich bij vrouwen rond de leeftijd van 43 wel voordoet”, zegt Stoop. Zaadcellen worden nu eenmaal een leven lang aangemaakt, terwijl alle eicellen bij de geboorte in beperkte oplage zijn meegegeven.

“Als je enkel naar de aanmaak van sperma kijkt, dan zijn er niet echt harde bewijzen voor een leeftijdsgebonden afname”, zegt endocrinoloog Leen Antonio (KU Leuven). De kwantitatieve afname die zich bij heel wat mannen voordoet, lijkt vooral te wijten aan levensstijl – het triumviraat alcohol, roken, ongezond eten – en omgevingsfactoren. Zo zijn er signalen dat zetelverwarming in de auto of de laptop op de schoot niet zo geweldig positief zijn voor de zaadballen.

Aangeboren afwijkingen

Toch is er een groeiende wetenschappelijke bewijslast dat leeftijd an sich ook de man parten speelt. Volgens een review van verschillende studies, die vorig jaar in het vakblad Frontiers in Endocrinology werd gepubliceerd, is de kans om op natuurlijke wijze een kind te verwekken voor een 40-plusser 30 procent lager dan bij een man onder de dertig. Het risico op miskraam, doodgeboorte, vroeggeboorte of een laag geboortegewicht neemt toe met de leeftijd van de man.

“Ook kan de leeftijd van de vader voor een verhoogd risico op aangeboren afwijkingen bij het kind zorgen”, zegt Van Cauwenberghe. Het kan gaan om een fysieke afwijking zoals een hazenlip of een hernia diafragmatica – een gat in het middenrif. Nog meer in het oog springend zijn echter de verhoogde kansen op autismespectrumstoornis, schizofrenie, bipolaire stoornis of bepaalde kankers.

Een Deense studie linkt bijvoorbeeld het risico op acute lymfatische leukemie (ALL), de meest voorkomende vorm van kinderkanker, aan de leeftijd van de vader: telkens als die met vijf jaar stijgt, wordt het risico 13 procent hoger. Een kind van een veertigplusser zou dan weer vijf keer zoveel risico lopen op het ontwikkelen van een autismespectrumstoornis als kinderen van vaders onder de dertig.

DNA-fragmentatie

De oorzaak van die achteruitgang is volgens experts te zoeken bij DNA-fragmentatie. “De zaadbal is een van de actiefste organen van het mannenlichaam, dankzij zijn grote celdelingsactiviteit”, zegt fertiliteitsarts Herman Tournaye (VUB). Dagelijks worden er miljoenen spermacellen aangemaakt in dat duo van balletjes, en aan de basis liggen stamcellen die constant door een kopiemachine worden gesleurd.

Statistisch gezien is het een zeldzame gebeurtenis, maar door het altijd maar blijven kopiëren van dezelfde genetische informatie sluipen er uiteindelijk fouten of ‘breuken’ in het klompje DNA dat de man via een spermacel afgeeft. Die DNA-breuken kunnen zich opstapelen met de tijd, wat de risico’s voor vrouw en kind in de hand werkt. Het blijft evenwel een spel van kansen: niet elke mutatie is per se schadelijk – elke mens wordt geboren met een zestigtal nieuwe mutaties, de meeste hebben geen enkele impact.

Zo zijn er nog wel een aantal belangrijke kanttekeningen die je kan plaatsen bij de voornoemde wetenschappelijke bewijslast. Volgens Antonio kijken deze studies naar de uitkomst van een zwangerschap binnen een grote berg aan historische data, om van daaruit associaties te ontwaren. Verwekken doe je met twee, dus dit maakt de oefening al lastig. “Laat staan dat je dus een groter risico enkel op een leeftijdsgebonden factor bij de vader kan vastpinnen.”

Sowieso is een ‘groter’ risico erg relatief, benadrukt ook Van Cauwenberghe. “In absolute aantallen blijft het bij deze aangeboren afwijkingen om zeer kleine hoeveelheden gaan”, waarschuwt ze voor nodeloze stress bij oudere mannen met een kinderwens. “De kans op een gezond kind is nog steeds aanzienlijk als je de leeftijd van 40 of 50 voorbij bent, ze is gewoon iets kleiner dan bij een jongere man.”

Jongere vrouw

Wat deze studies vooral lijken te doen, is de verantwoordelijkheid voor reproductie ook een stukje in de schoot van de man deponeren. Dat die misschien ook eens last mag hebben van ‘rammelende testikels’ in plaats van – zoals één studie vaststelt bij de westerse man – zich pas op de gemiddelde leeftijd van 40 klaar te achten voor een kind. Ze gieten een aanklacht in evidentie: waarom voelt enkel zij de biologische klok, en niet hij?

Het blijft leerzaam om de oorsprong van het concept biologische klok er even bij te nemen. De Amerikaanse historica Moira Weigel beschreef eerder hoe de term, gebruikt om ons slaap- en waakritme te beschrijven, in 1978 door The Washington Post werd gelanceerd. “De klok tikt voor de carrièrevrouw”, kopte de krant – wellicht niet toevallig op een moment dat vrouwen zich volop en met ambitie op de arbeidsmarkt gooiden.

Het is binnen deze ogenschijnlijke keuze tussen moederschap en carrière dat er bij vrouwen een bewustzijn is gegroeid over de biologische beperking die hen is opgelegd. De leeftijdsgrens van 35 is een angstgegner geworden die sommigen onder hen in een zorgcascade van medische trajecten en coaching duwt – ook al ligt de echte knik in vruchtbaarheid bij gezonde vrouwen vaak pas later, zo rond de leeftijd van 38.

In meer dan de helft van de gevallen waarbij koppels met vruchtbaarheidsproblemen kampen, is een mannelijke component een deel van de verklaring. “Maar de meeste aandacht binnen fertiliteit gaat toch nog steeds naar de vrouw”, zegt klinisch psycholoog Marijke Merckx. Als voorzitter van De Verdwaalde Ooievaar, een vereniging die werkt rond (onvervulde) kinderwensen, ziet ze bijvoorbeeld ook dat mannen “heel erg op de achtergrond blijven in het delen van emoties”.

Bij de factor leeftijd wordt er volgens haar nog amper stilgestaan. “De gewone man in de straat ligt er niet wakker van”, zegt Merckx, wijzend naar de verhalen van De Niro of Brusselmans die de biologische klok bij mannen maskeren. “Wat hierbij onderbelicht is, is dat deze oudere mannen meestal een veel jongere vrouw hebben.”

Geboortesucces

Uit een recente Britse studie bleek al dat de leeftijd van de man het meeste impact heeft op de kans op een levende geboorte als een vrouw tussen de 35 en de 40 is. Vrouwen die jonger zijn dan 35 hebben vaak nog eicellen met een hoog vermogen om de fouten – de DNA-breuken dus – die in het zaad zijn geslopen te repareren, zelfs bij een 50-plusser. Nadien is de kans op geboortesucces sowieso vrij beperkt.

Deze bekende voorbeelden van ouwe stieren die jonge bloempjes plukken zijn alleszins niet de doorsnee. Volgens Tournaye is er ooit een poging tot onderzoek geweest naar 50-plussers in Vlaamse fertiliteitscentra, maar die plannen zijn in de diepvries beland. “We vonden simpelweg niemand.”

Veel vaker blijven koppels elkaar binnen dezelfde leeftijdscategorie opzoeken, en dan blijven de ogen in veel gevallen gericht op de vrouw. “Binnen koppels in een ivf-behandeling groeit het besef bij mannen vaak pas tijdens het traject”, zegt Stoop, die weleens meemaakt dat vrouwen pas na een aantal onderzoeken het stokje durven door te geven aan de man: ‘Wil je niet ook eens bij hem kijken?’

Groter taboe

Volgens Merckx blijven vruchtbaarheidsproblemen simpelweg een groter taboe voor mannen. Het gesprek gaat vooral over de achteruitgang op populatieniveau – een halve eeuw geleden bedroeg een zaadlozing in ons land gemiddeld nog zo’n 100 miljoen zwemmers per milliliter sperma, dat is intussen meer dan gehalveerd. Maar de vruchtbaarheid van de individuele man raken? “Dat is hem raken in zijn kwetsbaarheid.”

Die kwetsbaarheid werd in de VRT1-reeks De club ook al flink op de rooster gelegd, met een apotheose waarin Bert (gespeeld door Dominique Van Malder) onder de douches van het cafévoetbal onverwacht verbroedering vindt over zijn onvruchtbaarheid. Maar er is best wat werk aan de winkel, zegt Merckx, ook wat betreft de kennis over de impact van leeftijd op de mannelijke fertiliteit.

Zo verwijst ze naar de de website allesovervruchtbaarheid.be, die ze mee oprichtte om jongeren te sensibiliseren rond vruchtbaarheid. “De mannelijke leeftijdsfactor komt er nu nauwelijks aan bod. Ik ga proberen daar verandering in te brengen.”

Sperma invriezen

Wat moeten mannen met deze kennis aanvangen?

Over één ding lijken experts het eens: ze moeten alleszins niet naar een fertiliteitscentrum stappen voor social sperm freezing. In het UZ Gent en het UZ Antwerpen is er om deze reden nog geen sperma in de vriezer beland. “We proberen mensen te behoeden voor een nutteloze prestatie”, zegt Jolijn Van Cauwenberghe daarover.

Als je 1.200 euro betaalt om je zaad tien jaar bij te houden, verwacht je namelijk dat je daar baat bij kan hebben. Bij eicellen is dat zo – ook al is het geen garantie op een latere zwangerschap – maar bij zaadcellen ligt dit anders, zegt Stoop: “Dat komt omdat bij sperma het invriezen een risicofactor an sich is.” Bij dit proces kunnen er namelijk, jawel, DNA-breuken ontstaan en ben je mogelijk nog verder van huis dan als je gewoon je 45ste verjaardag afwacht.

“Bovendien zit je met ingevroren weefsel vast aan een fertiliteitstraject”, zegt Van Cauwenberghe, “wat ook weer risico’s voor de vrouw of het kind met zich meebrengt.” Op deze manier legt een verhoogde druk bij mannen indirect opnieuw een hogere druk bij vrouwen. “Het is totaal verkeerd om na vrouwen nu ook massaal tegen mannen te zeggen: je moet je haasten voor de leeftijd van 35, of anders loopt het verkeerd.”

Afstraffing op werkvloer

Beter, zo zegt ze, zou het zijn om vrouwen de vrijheid te geven “zonder alle blokkeringen vanuit de maatschappij” over een kinderwens na te denken. Zo stipt Antonio het geboorteverlof aan, een gekende ongelijkheidsmotor. Dat is voor vaders uitgebreid naar 20 dagen maar nog steeds een pak minder dan de drie maanden die vrouwen krijgen. Een gelijker speelveld na de geboorte, zo wijzen sommige onderzoeken aan, kan ervoor zorgen dat vrouwen sneller voor een kind kiezen, omdat de vrees voor een afstraffing op de werkvloer verdwijnt.

Toch ziet Stoop ook vaak vrouwen in de kliniek bij wie die externe maatschappelijke factor geen rol speelt. “Het zijn vrouwen die een sterke kinderwens hebben, en die wens al sneller wilden vervullen, maar niet de relatie hadden om dat te doen, soms omdat de partner het nog te vroeg vond. Het steeds ouder worden van moeders heeft ook te maken met mannen die zich niet snel genoeg engageren.”

Het zou in die zin geen slechte zaak zijn, denkt Stoop, mocht dat tikkende biologische klokje iets zijn wat koppels delen en niet als iets dat een van hen verteert. “Want nu ligt bijna alle druk op de vrouw. De druk van de kinderwens én van de behandelingen als een zwangerschap moeilijk tot stand komt. Vreemd genoeg zijn het de vrouwen die het minst snel opgeven, terwijl zij het meeste afzien.”