De vergeten crisis in Congo: ‘Op 100 meter van een VN-post worden vrouwen verkracht, kinderen vermoord, jongeren ontvoerd’

“Er zijn veel crises gaande: Oekraïne-Rusland, Israël-Gaza, het klimaat. Het conflict in Congo is er net eentje te veel, denk ik.” Het is een treurige analyse van Sandrine Ekofo, beleidsmedewerker Democratische Republiek Congo bij Broederlijk Delen. Ze houdt zich dagelijks bezig met de mensenrechtensituatie in het land.

De laatste maanden is het geweld toegenomen in de provincie Noord-Kivu. Gevechten tussen de rebellengroep M23 (Mouvement du 23 mars) en verschillende lokale milities en het Congolese leger zijn verhevigd. Maar het blijft op internationaal toneel stil rondom Oost-Congo. Experts wijten het aan Congo-moeheid: de crisis in Congo is een van de meest complexe en langdurige conflicten op het Afrikaanse continent, dat begon in de nasleep van de Rwandese genocide in 1994.

Hulporganisaties komen met ontstellende rapporten. 6,9 miljoen mensen zijn ontheemd geraakt, meldt IOM (International Organisation for Migration). Daarmee is het een van de grootste humanitaire rampen op de wereld. Nu zijn meer dan 450.000 mensen van hun land en huis verdreven in de provincie Noord-Kivu in zes weken tijd. “De recente escalatie van het conflict heeft in korte tijd een alarmerend aantal mensen ontheemd, meer dan ooit tevoren”, zegt de missieleider van IOM in Congo, Fabien Sambussy.

De meesten van hen zijn gevlucht naar overvolle kampen ten noorden van de stad Goma. Maar de rebellen maken ook daar hun opmars. “M23 heeft niet de ambitie de stad Goma in te nemen, maar wel om ze te omsingelen”, zegt Koen Vlassenroot (Conflict Research Group, Universiteit Gent). Hij is op dit moment in de stad Bukavu, in de provincie Zuid-Kivu.

Er is een groot tekort aan voedsel en veiligheid. Hulporganisaties hebben door de gevechten moeite om hulp op de juiste plaats te krijgen, naast dat hun programma’s ernstig ondergefinancierd zijn. Overvolle kampen, gebrek aan voedsel en essentiële voorzieningen, en de voortdurende dreiging van geweld maken de humanitaire crisis steeds nijpender.

“Ik was in de kampen in 2021", zegt Sandrine Ekofo. “Het was er verschrikkelijk. Mensen wonen in tenten, er is geen sanitair, geen stromend water. Toen was ik al gechoqueerd door wat ik zag. De situatie is alleen maar verergerd.”

In hun laatste rapport komt UNHCR met deze verbijsterende verhalen. “Ontheemde mensen beschrijven hartverscheurende keuzes, waaronder mannen die hun leven riskeren om hongerige kinderen te voeden en vrouwen die het risico lopen op verkrachting als ze brandhout verzamelen”, valt te lezen. De veiligheid van de kinderen is verre van gegarandeerd, aangezien ze niet alleen blootstaan aan het risico van (seksueel) geweld, maar ook aan gevaren zoals ondervoeding, ziektes, gedwongen arbeid en rekrutering door milities.

Straffeloosheid

De spanningen in Oost-Congo worden aangewakkerd door etnische, politieke en economische conflicten en het nationale leger FARDC slaagt er niet in om de streek te stabiliseren. De aanwezigheid van mijnen en grondstoffen in de regio intensiveren het conflict, maar dat is slechts een deel van de realiteit, zegt Vlassenroot. “We moeten het narratief bijstellen: het geweld is niet enkel gericht op controle over mijnen, het is veel structureler. Zo zit het land met een bestuurscrisis. Er is geen bestuur dat eenheid bevordert, veiligheid garandeert en een monopolie op geweld afdwingt. Helaas ben je op sommige plekken beter af met de gewapende groepen dan met het Congolese leger.”

Oost-Congo is een slagveld met ontelbaar veel pionnen op het schaakbord: er zijn meer dan 120 milities en gewapende groepen actief. De bekendste is M23. Zij zeggen op te komen voor de rechten van de Congolese Tutsi’s. Deze militaire rebellengroep krijgt volgens de Verenigde Naties steun van buurland Rwanda, het land ontkent dit. Ook Oeganda wordt beschuldigd van linken met de groepering.

“We zien dat de rebellengroep met Rwandese steun extra gas geeft. Het Congolese leger is tot nu toe niet bij machte gebleken om de M23 terug te dringen”, zegt Vlassenroot.

M23 pleegt op grote schaal misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden, blijkt uit talloze rapporten van mensenrechtenorganisaties. Dit gaat om seksueel geweld, marteling en willekeurige moorden, plunderingen, afpersingen, ontvoeringen en vernietiging van eigendommen. Deze misdaden blijven onbestraft.

Geen onderhandelingen

Zittend president Félix Tshisekedi beloofde bij zijn aantreden in januari 2019 de veiligheid van Oost-Congo prioriteit te maken. Er vonden verschillende militaire operaties plaats en er is een aanhoudende staat van beleg (vergelijkbaar met de noodtoestand). “Een van zijn eerste statements was dat hij het conflict in Oost-Congo ging oplossen en dat hij daar op afgerekend mocht worden. Het is hem niet gelukt”, maakt Ekofo zijn eindstand op.

Momenteel is er veel in beweging. De belangrijkste ontwikkeling is dat de Congolese regering de stekker trekt uit het mandaat van de troepenmacht van de Oost-Afrikaanse gemeenschap (EAC), een intergouvermentele organisatie waar Burundi, Kenia, Rwanda, Zuid-Soedan, Tanzania en Oeganda lid van zijn. Congo ging vorig jaar akkoord met de komst van deze troepenmacht toen het geweld vanuit M23 oplaaide, op voorwaarde dat het Rwandese leger zich niet zou mengen.

Maar de samenwerking kwam nooit echt van de grond. Volgens EAC was de regionale troepenmacht bedoeld om toezicht te houden op de terugtrekking van gewapende groepen in het oosten van Congo en op het in december 2022 onderhandelde staakt-het-vuren. Ze wilden niet deelnemen aan offensieve operaties. President Tshisekedi beschuldigde de soldaten niet alleen van ineffectiviteit, maar ook van samenspanning met rebellen. Ook Oegandese, Burundese en Zuid-Soedanese troepen die aanwezig zijn, worden de laan uitgestuurd.

Tshisekedi heeft zijn pijlen nu gericht op de landen van de SADC (Southern African Development Community), een andere regionale intergouvernementele organisatie waar onder andere Zuid-Afrika toe behoort. Hij hoopt dat zij wel een offensief mandaat opnemen.

“M23 probeert sinds 2021 te onderhandelen met de Congolese regering. Daarbij schuiven ze politieke en militaire eisen naar voren”, zegt Sandrine Ekofo. In het verleden waren posten in het leger en in de regering onderhandelbaar voor rebellengroepen. “Het leger is daarom een mengelmoes van verschillende ex-rebellengroepen”, stelt Ekofo. Dat is volgens haar de reden dat Tshisekedi nu geen toegevingen wil doen. “Dat geeft een fout signaal naar buurlanden: je kunt hier komen, de wapens oppakken, eisen stellen, er wordt bemiddeld, en voilà, je wordt beloond voor je malafide praktijken in plaats van bestraft.”

De opleving van het geweld hangt volgens experts dan ook samen met de verkiezingen. “M23 heeft er zeker baat bij om druk te zetten, om terrein te winnen en de verkiezingen te beïnvloeden. Maar Tshisekedi houdt tot nu toe voet bij stuk. Hij onderhandelt niet en stelt de verkiezingen niet uit”, ziet Vlassenroot.

Blauwhelmen

Dan is er nog de VN-vredesmacht Monusco, de opvolger van Monuc. In september zei de Congolese president tijdens een toespraak voor de VN-Veiligheidsraad dat hij wil dat de vredestroepen van de VN zijn land beginnen te verlaten. Ze zouden tot december 2024 blijven. “Het is hoog tijd dat ons land zijn lot volledig in eigen handen neemt”, sprak hij. Daarmee zet hij de 17.000 militairen aan de deur.

“De VN-missie heeft nog weinig legitimiteit en invloed. Een oplossing zal niet meer vanuit Monusco komen, mocht het er ooit al van gekomen zijn”, stelt Koen Vlassenroot.

Sandrine Ekofo sluit zich hierbij aan. “25 jaar blauwhelmen heeft totaal geen soelaas gebracht. De veiligheid van de bevolking is niet vergroot. Op 100 meter van een VN-post worden vrouwen verkracht, kinderen vermoord, jongeren gekidnapt.” Daarnaast zijn er ook aantijgingen geweest tegen de VN-militairen wegens misbruik en wangedrag. Het kwam nooit tot vervolging.

Reserveleger

In 2023 kwam in DRC een wet tot stand die de oprichting van een reservistenleger toelaat. Vlassenroot hekelt dit besluit. “Als je aan de ene kant oproept als overheid om te gaan demobiliseren, en aan de andere kant stem je voor een wet waar alle gewapende groepen die zich reservist noemen zich onder kunnen scharen, dan blaas je warm en koud tegelijk.”

De verzamelnaam van deze gewapende groepen is Wazalendo en ze hebben een duidelijke nationalistische agenda. Vlassenroot: “Een van hun grootste motivaties is om alles wat Rwandees is van het Congolese grondgebied te verwijderen. Ook politici gaan daarin mee.”

Ekofo herkent deze toegenomen etnische haat. “Op dit moment keren Congolezen zich tegen de mensen die er anders uitzien of anders spreken. Daarmee duw je hen in de handen van de vijand, want zij beloven hun veiligheid te garanderen.”

Verkiezingsgeweld

Ondanks de staat van oorlog gaan de verkiezingen door. De Europese Unie stuurt om veiligheidsredenen geen waarnemers. Human Rights Watch waarschuwt in een zaterdag gepubliceerd rapport voor verkiezingsgeweld dat “het houden van de stemming in gevaar dreigt te brengen”.

De grootste uitdagers voor de huidige president zijn zakenman Moïse Katumbi, Martin Fayulu (de man die volgens veel waarnemers de winnaar was van de presidentsverkiezingen van 2018) en dokter Denis Mukwege (de winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede in 2018). Vlassenroot: “Veel mensen hopen op een machtswissel, maar ik denk niet dat dat realistisch is. Ik heb altijd het gevoel gehad dat Tshisekedi geen verkiezingen organiseert om ze te verliezen.”

Bijna 40 miljoen Congolezen zijn kiesgerechtigd. Maar niet iedereen kan morgen naar de stembus, zoals de 2 miljoen inwoners van Rutshuri en Masisi, waar M23 op dit moment de controle heeft. Miljoenen intern ontheemde mensen zullen mogelijk ook niet in staat zijn hun stem uit te brengen, stelt Human Rights Watch.

Ekofo vindt het opvallend dat ook een burgerrechtenorganisatie als LUCHA zich hier niet tegen verzet. “Je ziet twee verschillende snelheden: in het oosten is nog steeds het conflict aan de gang, maar ook in Congo zijn ze daaraan gewend geraakt. De hoofdstad en de rest van het land maken zich gewoon klaar voor woensdag”, analyseert Ekofo.

Ook in de stad Bukavu is dit de realiteit, zegt Koen Vlassenroot. “Als je niet weet wat er op het platteland gebeurt, merk je er niets van. Hier zijn geen militairen op straat. Iedereen is met de verkiezingen bezig, overal waar je komt gaat het alleen daarover.” We mogen dan ook niet de fout maken om Congo te reduceren tot het conflict, zegt hij. “Er zit een dynamiek in de samenleving. Je ziet een nieuw soort politieke bewustwording.”

Ekofo beaamt dit. “Ik was drie weken geleden in Congo en vroeg aan mensen wat ze verwachten van België en de internationale gemeenschap. Het antwoord was: niets. Ze zeggen: ‘Het is aan ons, de Congolese gemeenschap, om onze verantwoordelijkheid te nemen en onze stem te laten horen.’ Dat stemt me hoopvol.”

Op de kaart

Hoewel inmenging al snel wordt gezien als een nieuwe vorm van kolonialisme, ontslaat dat de internationale gemeenschap niet van haar verantwoordelijkheid, voegt Vlassenroot toe. “Er is waakzaamheid nodig, en er moet worden meegezocht naar een oplossing voor het conflict. België is straks voorzitter van de Raad van de Europese Unie. Ik hoop dat zij Congo proberen op de kaart te brengen en te houden. Daar wordt denk ik wel wat op gerekend vanuit Congo.”

Volgens Sandrine Ekofo staat of valt voor Oost-Congo na de verkiezingen alles vooral met hervormingen binnen het Congolese leger en het bestrijden van straffeloosheid. “We weten dat er generaals zijn in het Congolese leger die vroeger een gewapende groepering leidden. Dat zijn dezelfde mensen die in een ander uniform dwars door een dorp gingen, mannen en vrouwen verkrachten voor de ogen van hun kinderen, baby’s uit buiken haalden van zwangere vrouwen en jonge kinderen rekruteerden op dezelfde genadeloze manier.”

Ze pleit voor een internationaal tribunaal in DRC, waarbij plegers van misdaden uit Congo en uit buurlanden berecht worden. “We moeten een krachtig signaal geven. Congo moet in staat zijn zijn grenzen te beschermen, zijn burgers te beschermen, zijn rijkdommen te beschermen”, concludeert ze.