De mensheid wordt alsmaar welvarender dankzij de onverdroten drang naar winst van al die egoïsten

De recordhoge winsten waar de banken verleden jaar konden van genieten, stellen de vraag naar de rol van winst en winstmotief in het maatschappelijk leven. Voor velen in het linkse kamp is winstbejag de oorzaak van de meeste maatschappelijke problemen. Het ligt aan de basis van de grote ongelijkheid tussen mensen, van de uitbuiting van de armen door de rijken, van geweld en oorlog. Hoe linkser je beweegt in het debat, hoe verwerpelijker winst en winstmotief lijken.

De econoom denkt daar anders over. Voor hem/haar zijn winst en winstbejag de drijfveren van het maatschappelijke bestel. Winstperspectief is de motor die de mensen in gang doet schieten om nieuwe goederen en diensten te produceren, om nieuwe markten te exploreren, om nieuwe technologieën te ontwikkelen. Diegenen die zich lanceren in die nieuwe activiteiten hebben niet in eerste instantie tot doel de wereld te verbeteren, wel hun portefeuille te vullen.

De econoom gaat hier, in navolging van Adam Smith, nog een stap verder. Al die op winst beluste mensen zorgen ervoor dat de wereld verbetert, ondanks het feit dat de-wereld-verbeteren niet tot hun prioriteiten behoort. De mensheid wordt alsmaar welvarender dankzij de onverdroten drang naar winst van al die egoïsten.

Daar zit zeker een grond van waarheid in. Het schaamteloze winstbejag dat aan de basis ligt van het kapitalisme heeft inderdaad gezorgd voor een explosie van de productie van goederen en diensten in de wereld, en van een reeks technologische revoluties die deze productieve explosies mogelijk heeft gemaakt.

Maar laten we terugkeren tot de winsten van de banken. Moeten we, dit narratief van de econoom volgend, gelukkig zijn dat de bankiers verleden jaar nog rijker zijn geworden? Zijn we er beter aan toe omdat de bankiers en hun aandeelhouders verleden jaar fantastische winsten hebben gerealiseerd? Daar kan twijfel over bestaan. En dit om verschillende redenen.

Winst realiseren is een signaal dat de goederen en diensten die geproduceerd worden, gekocht worden door gelukkige consumenten. Dat is echter slechts waar als er concurrentie heerst. Bedrijf A dat er beter in slaagt goede producten en diensten af te leveren dan bedrijf B zal meer winsten maken. Maar als de concurrentie zwak is, maken bedrijven ook meer winst door hogere prijzen aan te rekenen, wetende dat de consumenten geen andere keuze hebben. Winst is dan geen signaal meer van hoger maatschappelijk welzijn. Dat was ook zo met de banken verleden jaar. Zwakke concurrentie in de bankensector zorgde ervoor dat de banken de spaarrente laag hielden en zo hun winsten konden opdrijven. Spaarders werden daar niet beter van. Geen gejuich op die banken.

Winst maken is ook geen goed signaal van maatschappelijk welzijn wanneer die winst wordt gerealiseerd door grote delen van de productiekosten af te wentelen op mensen buiten de onderneming die de winsten maakt. Dat is het geval met bedrijven die het milieu schaden. Die blazen hun winsten op ten koste van een groot welvaartsverlies voor de rest van de mensheid.

Hoewel niet onmiddellijk toepasbaar op de banken, die zelf weinig milieuonvriendelijke activiteiten ontwikkelen, stelt er zich toch een probleem. Een deel van de bankwinsten is ook het gevolg van leningen die banken toestaan aan ondernemingen die milieuschade veroorzaken. De bankwinsten overschatten dus de bijdrage die banken leveren aan het maatschappelijk welzijn. Een tweede reden om niet gelukkig te zijn met die winsten.

Nogal wat bedrijven strijken veel overheidssubsidies op. Hun winsten worden dus voor een deel gespijsd door de belastingbetaler. Die laatste wordt er niet gelukkiger om. De banken spannen hier de kroon. In hun strijd tegen de inflatie zijn de centrale banken sinds 2022 gestart met het transfereren van grote sommen geld naar de commerciële banken. In België gaat het om een jaarlijkse transfer van 8 miljard euro; in de eurozone in zijn geheel 140 miljard euro. Dat is bijna drie keer meer dan de steun van de Europese Unie aan Oekraïne. De recordwinsten van de banken zijn ook hier geen signaal van maatschappelijk succes. Integendeel, die transfers zijn een bron van verarming voor de belastingbetalers die we zijn.

Winst en winstmotief zijn ongemeen sterke motoren van economische vooruitgang. Tegelijk leiden ze niet overal tot hoerageroep. Dat is zeker zo in de bankensector waar de recordwinsten geen signaal zijn dat we er allen beter op geworden zijn.