Migratie is van alle tijden. Ooit zwierven de eerste mensachtigen vanuit Afrika uit over het Europese continent en vermengden de eerste menssoorten – de Neanderthalers en de Homo Sapiens – zich met elkaar. Hun nakomelingen vervolgden als Euro-Aziaten hun weg via de Beringstraat naar Amerika, en zo verder.

Veel later gingen andere migranten op zoek naar andere culturen. De ouders van Marco Polo en Marco Polo himself trokken via Mongolië naar China en kwamen vol verbazing terug in eigen land. Weer wat later ondernam Columbus zijn reis over een nog onbekende zee en kwam evenzeer terug met vele verhalen. Zijn reis leidde echter niet tot ontmoeting met de Ander maar tot een imperialistische invasie in een tot dan toe onbekend werelddeel.

Daarmee markeert het jaar 1492 het begin van de mondiale exploitatie van overzeese gebiedsdelen en de onderwerping van volkeren. Het leidde tot een scheiding tussen de West and the rest met alle inhumane gevolgen van dien. Gevolgen waarvan we nu meer dan ooit de effecten zien: mensen zonder bestaansmogelijkheden zoeken hun weg naar waar wel een bestaan valt op te bouwen.

Stigmatisering

Migratie heeft vele vormen, zo begon de in Nederland aan de Radboud Universiteit in Nijmegen werkzame dr. Jorge Castillo Guerra zijn voordracht.  Het vormt een reeks die loopt van gelukszoekers naar criminelen, van oorlogsvluchtelingen naar kenniswetenschappers. Migratie heeft geleid naar vragen over identiteit zowel in de ontvangende landen die bij migratie centraal staan als bij de migranten zelf.

Er bestaat altijd een dunne grens tussen het erbij behoren en het buitenstaander zijn. Tussen het hebben van een uitspreekbare en een onuitspreekbare naam, tussen wat blank wordt genoemd en kleur. Kortom, het leidt vaak tot stigmatisering en een duiding tot zwart schaap. Eigen soort eerst klinkt steeds meer op in een verrechtsende westerse samenleving. Terwijl juist het Westen de aanzet tot deze ontwikkelingen heeft gegegeven. 

Niet langer kijken we terug op de noodzaak tot migreren van Europeanen, de tijd waarin Europeanen hun ‘geluk’ zochten in Canada, Noord-Amerika en Australië, niet langer kijken we terug op de noodzaak tot het werven van ‘gastarbeiders’, maar kijken met ontzetting naar de ‘vloedgolf’ van vreemdelingen die in gammele bootjes stappen en in handen vallen van mensenhandelaars om bestaanszekerheid te zoeken in een compleet andere leefwereld. We zien in hen een gevaar, stigmatiseren en sluiten buitengrenzen om hen ‘buiten’ te houden. 

Er zijn talloze redenen om het land van herkomst te verlaten. Doch bij de meesten speelt het probleem van het zoeken naar mogelijkheden tot legale bestaanszekerheid zowel in het nieuwe land als via het sturen van geld naar de achterblijvers in het land van herkomst. Veelal vindt die zoektocht naar bestaanszekerheid een oorzaak in een blijvend voortduren van mondiale, neokoloniale afhankelijkheidsverhoudingen.

Multinationals eigenen zich gebieden toe die ontvreemd worden aan bewoners van voormalige koloniën om te voldoen aan de vraag naar grondstoffen die zij en wij in het Westen en in landen als China nodig hebben. Daartoe worden inheemse mensen van en uit hun land verdreven.

Er speelt bij dat alles het probleem van corruptie, mede in het leven geroepen door het optreden van multinationals en het geven van zogenaamde ontwikkelingssteun die vaak verdwijnt in de zakken van door militairen gesteunde politici en profiteurs. In neokoloniale landen geldt daarbij vaak eigen familie eerst. 

Voormalige koloniserende landen hebben vroeger koloniën achtergelaten zonder adequate bestuursverhoudingen en zonder adequate infrastructuur en onderwijs. Daarnaast zijn er de oorlogen die mensen op drift brengen. Ook daarbij moet het Westen in eigen spiegel kijken.

Het heeft ertoe geleid dat mede onder niet aflatende media invloed de schuld bij de ander, de zondebok, wordt gelegd zonder de eigen schuldvraag in vraag te stellen. Het heeft er tevens toegeleid dat mensen hun toevlucht zoeken in fundamentalistische opvattingen die hen samenbinden als gemeenschap.

Idolatrie

Veelal wordt de discussie over migratie gevoerd op grond van emotionele beïnvloeding. Feiten veranderen in fake news. De ander wordt als negatief geduid en de media spelen in dit alles een kwalijke rol omdat alles op een hoop wordt gegooid.

Vergeten wordt wat migratie met mensen doet die om welke reden dan ook uit eigen land vertrekken. De meesten die vertrekken, vertrekken vanuit hoop op een beter leven en vanuit een voorstelling van wat westerse landen te bieden hebben. Een hoop die vaak omslaat in wanhoop en identiteitsverlies. 

Een van de aspecten van de wet van remmende voorsprong is, dat iedereen waar dan ook ter wereld toegang heeft tot internet. Mobiele telefoons zijn een verlengstuk van duim en wijsvinger geworden en bieden een blik op de wereld die door mediamagnaten worden bepaald.

Die media werken als de lokroep van de rattenvanger van Hamelen, een rattenvanger die mensen een eigen identiteit ontneemt en hen laten lopen in de val van commerciële uitbuiting. Je bent wie je bent in de spiegel van influencers en wanneer je niet aan dat beeld voldoet, ‘hoor je er niet bij’. Daarnaast zoeken mensen die het aan alle moderne gemakken ontbreekt een weg om die gemakken binnen eigen bereik te brengen.

Waar klimaatomstandigheden en oorlogen het leven onmogelijk maken, zoeken mensen hun weg naar een land van zekerheid, vrijheid van meningsuiting en veiligheid. Een land van horen zeggen. Het is niet anders dan de vroegere Exodus, de Bijbelse trektocht vol gevaren. Maar wat doet het met mensen die vertrekken?

Vaak blijven migranten onderweg steken in een transitiegebied en komen ze klem te zitten, uitgeleverd aan angst en trauma’s. Wie zijn land verlaat, neemt het met zich mee in herinnering en als cultureel DNA. In het land van aankomst confronteert het hen met een werkelijkheid waarin alles anders is, volkomen anders dan wat voorgespiegeld is of wat werd voorgesteld.

Het leidt niet alleen tot een culturele schok maar ook tot de vraag hoe te overleven en hoe aan gestelde regelgeving te voldoen. Kom je legaal of illegaal verder. Niet alleen is er in opvangcentra de confrontatie met de cultuur of vijandigheid in het land van aankomst maar moet de eerste fase gedeeld worden met een verscheidenheid aan mensen uit andere culturen. Ook dat roept stress op. Kortom wie maar even dieper nadenkt, snapt tot welke problematiek dat leidt. 

De achterblijvers in het land van herkomst kijken uit naar succesverhalen wat bij het uitblijven daarvan – de afwezigheid van overboekingen via schimmige kantoren – leidt tot gevoelens van schuld en schaamte bij de migrant. Tevens ligt er een bijna open route naar het criminele circuit waarin de narcoticahandel centraal staat. De donkere onderwereld van verslaving.

In dat alles speelt de definiëring van het waardebegrip: medemenselijkheid en waardigheid. Een begrip dat vanuit een westers perspectief is gemonopoliseerd, zo zette Jorge Castillo uiteen. In alles is een economisch paradigma centraal komen te staan. Het waardebegrip van de veroveraar – het ego conquiero – dat gebouwd is op destructie. Op ‘greed’, geld en bezit.

Zoals Castillo paus Franciscus citeerde, leven we in een globalisering van onverschilligheid. We kijken weg van de ander en zien die niet meer als medemens. Geld is een ander woord voor God geworden, ofschoon religies trachten terug vechten vanuit opvattingen over religiositeit. Ook daarin vecht de tegenstelling tussen het geloof in een opperwereld en de institutionalisering van een systeem. Zo is cristianismo iets anders dan cristianidad: de ekklèsia en de kerk als instituut. Helaas vechten religies zich vaak terug vanuit een fundamentalistisch perspectief dat nauwelijks onder kritiek wordt of kan worden gesteld. 

In feite heeft die idolatrie –  zoals de aanbidding van het gouden kalf – als consumentisme geleid tot enkele centraal staande risico’s: het ontbreken van veiligheid, het ontbreken van bestaanszekerheid en het problematiseren van identiteit. Anders gezegd: in een stad kun je niet overleven zonder geld: zonder geld ben je in een stad uitgeleverd aan die risico’s.

We leven zoals Castillo paus Franciscus citeerde, in een tijd van een gefotoshopt leven en gemanipuleerd mensbeeld, in een uitlevering aan angst, in een wereld waarin geluk is gedigitaliseerd, waarin het private – het eigene –  handelswaar is geworden. Likes zijn het nieuwe kapitaal. Mensen communiceren niet meer met elkaar, maar via een apparaat.

We leven ook, zo voegde Castillo toe, in een wereld waarin sociaal-religieuze netwerken verdwijnen en de op christelijke leest geschoeide zorginstellingen het afleggen tegen private instellingen waarin winst en private vermogensgroei de toon zetten. Uitstervende ordes die in het verleden zowel zorg als onderwijs verzorgden – met alle kwalijke nevenverschijnselen van dien – zien de toestroom van nieuwe participanten opdrogen.

Daarmee verdwijnt een idealisme dat tot het opkomen van de bevrijdingstheologie heeft geleid. Castillo richt zich er mede daarom op om de pastorale zorg binnen de theologie van de migratie onder te brengen. Een medemenselijkheid die de noden van de migrant ziet en vertaalt in praktische hulp.

Anders denken

Het seminar over menselijke waarden werd ingeleid door Raúl Fornet-Betancourt, een van oorsprong Cubaanse filosoof. Hij wordt in het Casa Espiritual Felip Neri gezien als de ziel van het instituut. Hij is tevens de grondlegger van het tijdschrift Concordia dat veel over dit thema publiceert. Als geen ander heeft hij een brug geslagen tussen het westerse en met name het Latijns-Amerikaanse denken.

Hij bracht filosofen uit beide denktradities met elkaar in contact wat de weg naar een beter verstaan van Afrikaanse, Indiase en Chinese filosofen – om me hiertoe te beperken – heeft geleid. Geloof en elkaar verstaan – het Duitse Verstehen – in evenwicht. Het centraal stellen van het dagelijks leven en niet het spreken daarover: het leven gevat in taal waardoor opvattingen vervreemd raken van de werkelijke werkelijkheid. Werkelijke armoede is wat anders dan het spreken daarover.

Fornet-Betancourt introduceerde het thema dat daarnaast centraal stond in de voordracht van de ook in Nederland universitair werkzame Rolando Vazquez Melken.  Die belichtte het onderwerp vanuit de noodzaak tot een mentale omslag in het denken. Het bevrijden van het denken dat vastzit en wordt verspreid via westerse onderwijs curricula die wereldwijd dominant zijn en dominant worden doorgevoerd. Een ontwikkeling die wordt versterkt door nieuwe Artificial Intelligence-instrumenten en toets- of vinkjes-systemen.

Het seminar deed ervaren dat het instituut gevestigd in Casa Filip Neri te Barcelona een filosofische broedplaats is voor verruiming van het blikveld van mensen die zich bezighouden met de noodzakelijke noodzaak om deze wereld die competitief voortsnelt in een ratrace naar ondergang, tot bezinning te brengen. Het is een centrum dat het verdient om in het blikveld te staan.

Bronnen: Internationale School voor Interculturele Filosofie, Casa Espiritual Filip Neri.

Steun voor een nieuwe website

We hebben uw hulp nodig voor een essentiële opfrissing van de website. Om die interactiever, sneller en gebruiksvriendelijker te maken hebben we 30.000 euro nodig. Elke bijdrage, groot of klein, helpt. Met uw donatie ondersteunt u onafhankelijke journalistiek die de verhalen blijft brengen die er echt toe doen. Laat uw hart spreken.

Steun hier