Twee grote tentoonstellingen over het surrealisme in Brussel: "We kunnen wel wat verbeelding gebruiken" 

“Ceci n’est pas une pipe”, de vogels, appels of vreemde bollen van René Magritte zijn wereldwijd bekend. België is hét land van het surrealisme; af en toe wordt het zelfs een surrealistisch land genoemd. En toch was het een Fransman, schrijver André Breton, die de beweging in gang zette met zijn eerste Surrealistisch Manifest, in 1924, een eeuw geleden dus. Breton brak een lans voor kunst en literatuur zonder controle van de rede. Het onderbewuste, de droomwereld, de fantasie moesten lekker vrij naar buiten stromen.  

Een echte stijl kun je het surrealisme niet noemen, het is meer een “state of mind”, zegt Ann Geeraerts, assistent-curator van de expo in Bozar. De Belgische surrealisten voorzagen “de dagdagelijkse realiteit van een kleine kwinkslag”; ze hadden humor en waren zeer politiek geëngageerd. Vanuit linkse, communistische hoek wilden ze de samenleving veranderen. 

Bozar duikt in de geschiedenis van de Belgische surrealisten; een kluwen van groepen, manifesten, publicaties, personen. In de expo zijn niet minder dan 260 schilderijen, tekeningen, foto’s, collages, objecten te zien, naast veel papieren documenten. Ze zijn op een bijzondere manier tentoongesteld, op panelen los van de museummuren. Je dwaalt erin rond als in een labyrint, en dat is ook de bedoeling, "als een surrealistische ervaring", zegt Ann Geeraerts.

“Histoire de ne pas rire" is de titel van de tentoonstelling in Bozar, een zin van schrijver Paul Nougé. Een belangrijke denker en organisator van de surrealisten, die vaak de namen van de werken van René Magritte bedacht, maar zelf in de schaduw bleef. “Kwestie van niet te lachen: dat geeft het dubbele van deze tentoonstelling weer. De surrealisten waren enerzijds serieus: ze wilden echt wel dingen aanklagen in de maatschappij, maar tegelijk is het om te lachen,” verduidelijkt Ann Geeraerts.

De surrealisten stampten dus met plezier tegen de gevestigde orde. Erotiek en naakt waren daarbij een geliefkoosd middel. “Ze hebben de vrouw als muze op een voetstuk gezet en haar anderzijds geseksualiseerd. Zoals Simone de Beauvoir schreef in 'Le deuxième sexe': “In het surrealisme is de vrouw alles, behalve zichzelf". Maar er is een andere kant, stipt Ann Geeraerts aan: “Tegelijk waren de surrealisten wel voorstanders van emancipatie en steunden ze vrouwelijke kunstenaars. Het is dus een dubbel verhaal. Het is te gemakkelijk om te zeggen dat ze een vrouwenhatende mannenbende waren”.  

Twee kunstenaressen springen eruit in Bozar: Jane Graverol en Rachel Baes. Hun schilderijen zitten vooral in privécollecties of in de depots van musea en zijn dus niet vaak te zien.

Rachel Baes was een tragisch figuur. In de jaren 30 was zij de minnares van de extreemrechtse Verdinaso-leider Joris Van Severen. Na zijn dood schilderde ze vooral onschuldige meisjes in beklemmende omgevingen. Rachel Baes zat in de kringen van René Magritte, werd door hem ook – op surrealistische wijze – geportretteerd, maar ze eindigde verbitterd en eenzaam in een groot huis in Brugge.

De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel (KMSKB) brengen tegelijk ook een grote tentoonstelling met surrealistische kunst, met als slogan “Imagine”.  Een “uitnodiging aan bezoekers om hun verbeelding de vrije loop te laten net zoals de surrealisten dat deden,” zegt conservator Francisca Vandepitte. Het is de eerste van een kransje internationale surrealismetentoonstellingen. Na Brussel zijn Parijs, Madrid, Hamburg en Philadelphia aan de beurt. Telkens met een andere insteek.

Grote internationale namen zie je in de KMSKB, zoals Salvador Dalí, Max Ernst of Giorgio de Chirico. Maar ook 17 werken van vrouwelijke surrealisten, zoals Dorothea Tanning of Meret Oppenheim. En verrassende combinaties met schilderijen van symbolisten zoals Fernand Khnopff, al even mysterieus als de surrealisten. In zalen met thema’s als de nacht of het woud kun je kijken en vergelijken, zegt Francisca Vandepitte. “en soms zal je twijfelen wie nu de symbolist of de surrealist is.” Ook de tentoonstelling in de KMSKB is erg ruim opgevat, met bijna 140 kunstwerken.

Een eeuw geleden werd het surrealisme geboren; de beweging is tientallen jaren blijven bestaan en de spirit ervan herken je nog altijd in kunst van vandaag. Of zoals René Magritte zegt in een later werk: “Ceci continue de ne pas être un pipe”.  Zeker in deze tijden "kunnen we wel wat verbeelding gebruiken", besluit Ann Geeraerts van Bozar.