Neurowetenschapper waarschuwt voor gewenning: ‘Wie gelukkig wil zijn, gaat voor verandering’

Op zondag 3 september 1967 gebeurde er iets bijzonders in Zweden. Auto’s, bussen, vrachtwagens en fietsers stopten en gingen aan de andere kant van de weg rijden. De gebeurtenis staat er bekend als Högertrafikomläggningen, de dag waarop de Zweden niet langer aan de linkerkant, maar aan de rechterkant gingen rijden, zoals in de andere Scandinavische landen.

Die wijziging zou tot zo veel verwarring onder bestuurders leiden dat het aantal ongevallen zou exploderen. Dat was de vrees. Maar het omgekeerde bleek het geval: het aantal ongevallen daalde met 40 procent. Of althans tijdelijk, want na twee jaar botsten de Zweden opnieuw even vaak als tevoren.

Neurowetenschapper Tali Sharot (University College London) en gedragseconoom Cass Sunstein (Harvard Law School) gebruiken het voorbeeld in hun nieuwe boek Doorbreek de sleur, Gelukkiger leven door opnieuw naar je routines te kijken om de kracht van gewenning te illustreren, of in dit geval de kracht van ontwenning. Het was immers de breuk met het gewone die de Zweden ertoe aanzette aandachtiger en voorzichtiger te rijden, met minder ongevallen tot gevolg.

Alles went. Uit onderzoek blijkt dat zelfs de opwinding over een tropische vakantie al binnen 43 uur begint af te kalven. Tegelijk zorgt gewenning ervoor dat we leren leven met stank, lawaai en discriminatie. In Doorbreek de sleur leggen Sharot en Sunstein uit hoe je met het onderzoek naar gewenning je voordeel kunt doen.

Het is onze natuur om aan dingen te wennen, schrijven jullie. Terwijl het op het eerste gezicht zonde lijkt dat je minder gaat genieten van alledaagse dingen, of went aan wat slecht voor je is. Waarom houdt dat in evolutionair perspectief steek?

Tali Sharot: “Het grootste voordeel is dat het energie spaart. Je brein stopt met reageren op dingen die niet veranderen, zodat het voorrang kan geven aan wat nieuw en anders is. Zolang je gezond en wel bent, is het beter niet langer aandacht te schenken aan die blijvende, vreemde geur, zodat je je kunt concentreren op die leeuw die misschien op je af komt.

“Die strategie houdt over het algemeen steek. Dat je wat je gewoon bent minder gaat appreciëren, is ook niet alleen maar negatief. Het verhoogt je motivatie om nieuwe uitdagingen te zoeken, wat je bijvoorbeeld niet zou doen als je je allereerste job even opwindend zou blijven vinden. Wennen aan negatieve dingen heeft dan weer als voordeel dat we niet ten onder gaan aan pakweg het verlies van een geliefde.”

Om opnieuw te genieten van alledaagse dingen, adviseren jullie ontwenning. Hoe kan dat in de praktijk?

“De essentie is dat je even afstand neemt, zodat het goede je opnieuw verrast. Ga even weg, al is het maar een week of een paar dagen, en je ziet pakweg je huis of je familie met een frissere blik.

“Zelfs kleine onderbrekingen kunnen een positief effect hebben, en je meer laten genieten van wat fijn is. In een studie luisterde één groep proefpersonen continu naar mooie muziek, een andere groep met onderbrekingen. In tegenstelling tot wat je zou denken gaf de tweede groep achteraf aan meer van de muziek te hebben genoten. Soortgelijk onderzoek is gedaan met massages. De pauzes vermijden dat je gaat wennen aan wat leuk is.

“Sowieso is het goed zoveel mogelijk variatie in je leven te brengen. Bezoek verschillende plaatsen, ontmoet verschillende mensen, werk aan verschillende projecten. Dat kunnen ook kleine dingen zijn, zoals op verschillende plekken werken. Die verandering maakt dat je brein informatie anders opneemt. Dat stimuleert bovendien creativiteit. Zo toont onderzoek aan dat louter de overgang van zitten naar wandelen al een positief effect op creatief denken heeft. Dat effect is beperkt en van korte duur, maar het kan je een beetje dichter bij een goed idee brengen.”

Dat is natuurlijk niet voor iedereen allemaal even vanzelfsprekend.

“Volgens de Amerikaanse hoogleraar Laurie Santos kun je ook ontwennen door enkel je geest te gebruiken. Beeld je tot in de details in hoe je leven er zou uitzien zonder al die alledaagse dingen zoals je job, huis of partner. Zo’n pauze in je hoofd leidt er bij de meeste mensen toe dat ze gelukkiger worden met wat ze hebben.

“Tegelijk zijn er veel dingen die voor de meeste mensen haalbaar zijn. Denk aan een online cursus. Oké, daar heb je wel een beetje tijd voor nodig. Iets bijleren betekent per definitie breken met het bekende. Onderzoek toont aan dat iets bijleren gelukkiger maakt dan spullen kopen.”

Het is beter te investeren in ervaringen dan in spullen, adviseren jullie.

“Spullen zijn statisch. Een nieuwe auto of tv verandert niet. Iets nieuws kopen maakt je even gelukkig, maar dat geluk neemt mettertijd af. Onderzoek heeft herhaaldelijk aangetoond dat ervaringen gelukkiger maken.

“Waarom is dat zo? De herinnering aan een aangename ervaring is vluchtig en daarom wen je er minder makkelijk aan. Af en toe borrelt de herinnering op, en dat bezorgt je een gelukkig gevoel. Terwijl mensen vaak geneigd zijn het omgekeerde te denken: spullen zijn voor altijd en ervaringen gaan voorbij.”

Kun je met gewenning ook je voordeel doen?

“Zeker. Als je iets vervelends moet doen, is gewenning je vriend, omdat ook negatieve gevoelens afzwakken. De meeste mensen denken dat iets onaangenaams - zoals schoonmaken of lawaai dat je moet verduren - draaglijker wordt als je af en toe even op adem kunt komen. Maar terwijl mensen fijne dingen als aangenamer ervaren als ze worden onderbroken door pauzes, is dat bij onaangename dingen net andersom. Een bittere pil slik je het best in één keer door.”

Breken met wat je gewend bent, kan best beangstigend zijn. Overschatten we de negatieve gevolgen daarvan?

“Ja. Mensen deinzen vaak terug om dingen te veranderen, ook als ze niet zo gelukkig zijn met de situatie zoals ze is. Dat komt onder meer doordat we onderschatten hoe snel we wennen aan de negatieve gevolgen van een verandering.

“Het onderzoek van Steven Levitt is in dat opzicht interessant. Levitt vroeg duizenden mensen die een verandering overwogen een muntje op te gooien. Bij kop zouden ze ervoor gaan, bij munt bleef alles bij het oude. Het ging daarbij zowel om vrij onschuldige dingen, zoals van haarkleur veranderen, als om ingrijpende beslissingen zoals een relatie stoppen of starten. Wat bleek? Wie voor verandering kiest, is gemiddeld genomen gelukkiger.”

Is de boodschap hier dan: ben je niet gelukkig in je job of relatie, dan kap je er beter mee?

“Niet per se. Misschien volstaat het relatietherapie te volgen, of iets in je dagelijkse omgang met elkaar te veranderen. Misschien kan je aan je baas vragen om aan andere projecten te mogen werken. Verandering hoeft niet altijd zo radicaal zijn.”

Volgens relathietherapeute Esther Perel is gewenning de vijand van een spannende relatie. Hoe kan ‘ontwenning’ er in die context uitzien?

“Wanneer je aan mensen vraagt wanneer ze hun partner het aantrekkelijkst vinden, komen vaak dezelfde dingen terug. Ten eerste, wanneer ze even weg zijn geweest en weer bij elkaar komen. Ten tweede, wanneer ze hun partner zien vanop een afstand, in een ongewone situatie, pakweg in gesprek met vreemden of terwijl die op een podium een presentatie geeft.

“Dat blijkt ook uit ander onderzoek: mensen die vaker weg zijn van hun partner, voelen zich sterker seksueel tot elkaar aangetrokken. Voor een goede relatie heb je niet alleen voldoende tijd samen nodig, maar ook vernieuwing en onafhankelijkheid.”

Gewenning blijkt een belangrijke rol te spelen in het probleem met fake news.

“Ja, het zogenoemde illusie-van-waarheidseffect zorgt ervoor dat we geneigd zijn iets als waar te beschouwen wanneer we het vaak horen. Dat komt doordat ons brein steeds minder energie spendeert aan de verwerking van wat vertrouwd klinkt. En zo verkleint ook de kans dat je er grondig over nadenkt. Ons brein associeert vertrouwdheid met waarheid. Dat effect wordt slim uitgebuit door politici en reclame.”

Het verklaart ook waarom debunking soms contraproductief kan zijn.

“Dat risico bestaat wanneer factchecks beginnen met een herhaling van wat ze willen ontkrachten. Zo stel je mensen nóg eens bloot aan de onwaarheid. Dat moet je dus proberen te vermijden.”

Wat leert het intrigerende verhaal over de links rijdende Zweden ons precies?

“We wennen ook aan risico’s. De eerste keer dat je iets doet, zoals leren rijden, ben je erg angstig en op je hoede. Maar dat gevoel neemt af en dat kan ertoe leiden dat we risico’s gaan onderschatten. Verandering kan dat tegengaan. Dat hoeft niet zo radicaal te zijn als aan de andere kant van de weg gaan rijden. Zo adviseert de Amerikaanse Food and Drug Administration bijvoorbeeld om de afschrikwekkende afbeeldingen op sigarettenpakjes geregeld te wijzigen, om te vermijden dat mensen eraan gaan wennen. Onderzoek toonde ook aan dat mensen sterker gealarmeerd zijn door online pop-upwaarschuwingen rond cyberveiligheid, wanneer die er anders uitzien.”

We wennen helaas ook aan wat ongezond is, zoals milieuvervuiling. Valt daar iets aan te doen?

“Problemen zoals lucht- of watervervuiling zijn relatief: hoe erg we de situatie vinden, hangt af van wat we gewend zijn. Dat maakt het des te belangrijker om te vertrouwen op data en metingen om problemen in kaart te brengen. In het Verenigd Koninkrijk beoordelen bijvoorbeeld amper 10 procent van de mensen de luchtkwaliteit als slecht, terwijl de normen op bijna 90 procent van de plaatsen worden overschreden. Je zou ook kunnen nadenken over strategieën om mensen de ogen te openen, zoals klimaatkamers in vervuilde steden, waar mensen zuivere lucht kunnen inademen.”

Een opmerkelijke vaststelling uit jullie boek: hoewel vrouwen sinds de jaren 1950 veel meer rechten en vrijheden hebben gekregen, rapporteren ze vandaag een lager geluksgevoel dan toen. Hoe komt dat?

“Het verschil tussen verwachtingen en de realiteit is hier het cruciale punt. In de jaren 50 en 60 verwachtten vrouwen niet dezelfde kansen of hetzelfde salaris als mannen. Ze wenden aan die ongelijkheid.

“Vandaag hebben vrouwen wel meer rechten, maar in de realiteit zijn mannen en vrouwen verre van gelijk. Hun verwachtingen stroken daardoor niet met de werkelijkheid, en dat maakt ongelukkig.”

De les is hier vast niet dat je dus maar beter geen al te hoge verwachtingen hebt?

“Nee, de les is dat je wat wij ‘ontwenningsondernemers’ noemen, nodig hebt om voor verandering te zorgen. Dat zijn mensen die niet wennen aan problematische situaties, maar ze opmerken en actie ondernemen. Mensen als burgerrechtenactiviste Rosa Parks, die weigerde achteraan in de bus te gaan zitten.”

Hoe kunnen mensen hun voordeel doen met de kennis over gewenning?

“Ik hoop dat het mensen helpt om inzicht te krijgen in problemen die ze misschien ondervinden, en dat het hen ertoe aanzet om kleine en grote veranderingen in de praktijk te brengen.”