Rwanda 30 jaar na de genocide: een blik achteruit én vooruit

Zoals elk jaar hult een Rwandese vriendin van mij zich deze weken in rouwkleren. Ze krijgt opnieuw nachtmerries en huilbuien en trekt zich wekenlang terug. Dit jaar zelfs meer dan anders. Want deze verjaardag van de volkenmoord in Rwanda is symbolisch. 30 jaar geleden verloor ze 30 familieleden en zelf ontsnapte ze met veel geluk aan de moordenaars. Zulke persoonlijke trauma's krijg je nooit meer weg.

Zoals elk jaar denkt een andere vriendin van Rwandese afkomst aan haar vlucht na de volkenmoord, doorheen de brousse van buurland Congo, toen nog Zaïre, opgejaagd door de nieuwe Rwandese machthebbers die onder het mom van een revolutie komaf wilden maken met alle Hutu's, de "beulen" van de volkenmoord. Zulke persoonlijke trauma's krijg je nooit meer weg. 

Zoals elk jaar denkt een Belgische vrouw aan haar man die op 7 april als VN-Blauwhelm een doodsstrijd van vele uren niet overleefde. Een van de 10 para's die de Rwandese premier beschermden, werden ontvoerd en daarna vermoord door soldaten van het toenmalige Rwandese leger, die mee de volkenmoord in gang hadden gezet. De vredessoldaten waren het slachtoffer van een macabere politiek-militaire oorlogstactiek zoals we die nu dagelijks zien in Gaza. Zulke trauma's krijg je nooit meer weg. 

3 vrouwen. 3 perspectieven. 3 blikken op een pijnlijk verleden dat ook dit jaar weer die oude wonden openrijt. Net zoals de Tweede Wereldoorlog bij ons blijft de volkenmoord in Rwanda de blik van veel betrokkenen verstarren. Hoe meer je hebt meegemaakt, hoe moeilijker het verwerkingsproces is en hoe langer het duurt om met andere ogen te kijken naar je leven en de situatie van vandaag. 

In december reisde ik door Rwanda naar Bukavu in Congo. Op die zondagmorgen was het centrum van de hoofdstad Kigali afgesloten voor het verkeer. De inwoners van de stad kregen de kraaknette straten helemaal voor hen alleen, om te gaan sporten.

Sport en toerisme zijn belangrijke uithangborden geworden van de regering van Paul Kagame, de Tutsi-rebellenleider die de macht greep op 4 juli 1994, sindsdien onafgebroken aan de macht was en dat nog lang wil blijven. In juli is hij opnieuw kandidaat voor de presidentsverkiezingen. President Kagame pakt ook uit met economische, ecologische en digitale vooruitgang en met degelijk onderwijs en gezondheidszorg. 

70 procent van de mensen die ik zag joggen en fietsen, is jonger dan 30 jaar. Dat betekent dat ze bij de herdenking van vandaag het gewicht meedragen van een drama dat de vorige generatie trof, maar dat ze zelf nooit hebben meegemaakt. Niet als slachtoffer, niet als dader.

Zij zijn opgegroeid in een Rwanda dat zich, met veel geld van een wereld beladen met schuldgevoel, kon ontwikkelen tot een moderne groeipool in Afrika. Een Rwanda dat in theorie de pagina heeft omgeslagen, waar schuldigen zijn gestraft, waar in theorie de etnische stempels zijn uitgewist, waar vrouwen 61 procent uitmaken in het parlement, waar de jongeren vooral naar de toekomst kijken: "De littekens van het verleden zijn nog altijd aanwezig, maar nu is er een andere energie, een gevoel dat er veel kan."

Aan de andere kant van de grens, in Congo, is de genocide nog helemaal aanwezig, op een rampzalige manier. Daar wonen jongeren die ook nog niet waren geboren in 1994, maar er wel de gevolgen van dragen. Want na de volkenmoord en machtsovername trokken de nieuwe Rwandese machthebbers de grens over en maakten ze een klopjacht op de gevluchte militieleden, militairen, hun familie en tienduizenden andere gewone burgers.

De daaropvolgende burgeroorlogen hebben een vreselijke tol van miljoenen doden geëist en de regio tot op vandaag verscheurd. In dertig jaar tijd is de grensstad Goma een vluchtelingenstad geworden, van mensen die al 2, 3 of meerdere keren op de vlucht zijn geslagen voor het geweld. Vandaag zijn grote delen van de provincie Noord-Kivu in handen van de M23-rebellen, die door Rwanda worden gesteund en zelfs hulp krijgen van Rwandese militairen op het Congolese grondgebied. 

De volkenmoord is nu als het ware geëxporteerd, met felle etnische discussies op sociale media. Ik hoor Congolese jongeren die zich fel verzetten tegen de aanwezigheid van de M23-rebellen. Sommige posts zijn vreedzaam, andere opruiend tegen Rwanda. Jongeren van de Tutsi-bevolkingsgroep zijn dan weer bang voor wraakacties en zelfs een nieuwe genocide. De Rwandese én de Congolese overheid hebben er zonder twijfel mee schuld aan dat de polarisering toeneemt. 

"Dit jaar herdenken we de wortel van de genocide: de haat", zei VN-secretaris-generaal Antonio Guterres. "Aan hen die ons wensen te verdelen, moeten we een heldere en dringende boodschap brengen: dat nooit meer."

Maar als haat de wortel is van de genocide, is er dan in die 30 jaar geprobeerd om die haat te bedwingen, ook in Rwanda zelf? Dat is een vraag die moeilijk te beantwoorden is. Zo'n proces kost tijd en vergt minstens drie voorwaarden: straffen, verzoenen en politieke vrijheid toestaan.  

Een van de factoren die verzoening mogelijk maken, is bestraffing. De gearresteerde kopstukken van de volkenmoord zijn berecht door het speciale Rwanda-Tribunaal in Arusha in Tanzania. Het TPIR heeft 62 mensen veroordeeld en 14 vrijgesproken.

Het Rwanda-Tribunaal werd stopgezet in 2015, maar een opvolgmechanisme maakte het mogelijk om nog meer mensen te berechten. Onder hen de vermoedelijke financierder van de volkenmoord, Félicien Kabuga. Maar vorig jaar schortte de rechtbank in Den Haag om gezondheidsredenen dat proces op. 

Ook België heeft vermoedelijke volkenmoordenaars berecht, volgens de Universele Rechtspraak. Tijdens het eerste proces in 2001 kregen 4 Rwandezen, onder wie 2 kloosterzusters, celstraffen tot 20 jaar.

Ook in de daaropvolgende jaren werden nog eens 7 mensen veroordeeld, van wie 3 voor volkenmoord. Een oud-officier kreeg 30 jaar cel voor de moord op de 10 Belgische Blauwhelmen. En deze week begint een nieuw proces tegen een tot Belg genaturaliseerde Rwandees, Emmanuel Nkunduwimye, voor oorlogsmisdaden en volkenmoord. 

Naast processen in het buitenland, heeft ook Rwanda duizenden verdachten berecht. 22 terdoodveroordeelden zijn ook terechtgesteld. Na 2007 schafte Rwanda de uitvoering van de doodstraf af, waardoor ook verdachten van het VN-Tribunaal aan Rwanda konden worden uitgeleverd. 

Ook het systeem 'gacaca' of volksrechtbank, dat vooral meelopers viseerde, heeft 12.000 mensen veroordeeld. Die vonnissen worden door tegenstanders als politiek geïnspireerde "wraakjustitie" beschouwd. Ook de spectaculaire arrestatie van de Belgisch-Rwandese opposant Paul Rusesabagina in 2021 deed de wenkbrauwen fronsen. Rusesabagina kreeg uiteindelijk gratie. 

Veel critici van Rwanda zeggen dat de haat niet kan worden bedwongen als niet ook de misdaden van het eigen regime worden bestraft. Ze hebben het over de wraakacties tijdens de inval van het Rwandees Patriottisch Front in 1994, en vooral over de wandaden in Congo tot op vandaag.

Bij de Verenigde Naties in Genève ligt al 10 jaar een rapport in de lade, het 'Mapping Report', waarin de oorlogsmisdaden van alle strijdende partijen in Oost-Congo minutieus zijn opgetekend, maar wegens politieke gevoeligheden nog niet zijn gepubliceerd. Als dat niet gebeurt, is die juridische voorwaarde voor verzoening niet vervuld en blijven de wonden open. 

Een bevolking helpen om naar elkaar toe te groeien, is een andere voorwaarde die naar verzoening leidt. In die 30 jaar tijd zijn er inderdaad heel wat initiatieven genomen voor stabiliteit en samenhorigheid. Die initiatieven kosten natuurlijk tijd voor ze ook duurzaam worden en door iedereen aanvaard.

In 2019, een kwarteeuw na de genocide, bezocht ik het project 'Association Modeste et Innocent', van Laurien Ntezimana. Daders en slachtoffers stonden samen op een veld te werken. Hun haat had plaatsgemaakt voor wederzijds respect. Ze zagen elkaar niet langer als tegenstanders, maar als mensen. Dat was bewonderenswaardig. 

Maar, waarschuwde me Laurien Ntezimana, voor die verzoening is het ook belangrijk dat de negatieve krachten worden uitgeschakeld. 5 jaar geleden was dat nog niet helemaal gelukt.

Hij zei toen: "Het bewind werkt nog altijd vanuit de angst dat de situatie opnieuw kan omslaan. Dat verklaart zijn grote drang om alles te controleren: de pers, de politiek, mensenrechtenactivisten. Alleen helpt het niet, het werkt als een betonklem rond een pijler die nog te zacht is vanbinnen. Want er zijn nog altijd negatieve krachten in de samenleving en er zijn nog altijd mensen die niet vrijuit durven te spreken."

Dat brengt me tot de grote uitdaging in Rwanda in 2024. Voor Rwanda, voor de Rwandezen, en voor de internationale partners. Het land heeft de corruptie veel beter onder controle dan buurland Congo, maar blijft slecht scoren op het vlak van burgerlijke en politieke vrijheid. Opposanten, bloggers, journalisten, ... wie te veel buiten de lijntjes kleurt, wordt gearresteerd of buitenspel gezet. Ook het omstreden asielakkoord met het Verenigd Koninkrijk wordt in alle mensenrechtenrapporten veroordeeld. 

President Kagame zei in 2016: "Een sterke leider is daarom geen slechte leider." Dat kan kloppen, maar het is aan al zijn inwoners om zich daar in alle vrijheid en zonder onderling wantrouwen over uit te spreken. Dat is een kwestie van basisdemocratie en die kan alleen van binnenuit worden afgedwongen, met transparante verkiezingen en vrijheid van meningsuiting. Pas dan zal de pijler sterk genoeg zijn en kan de betonklem worden weggehaald of losgewrikt.