Wat met Spanje en Catalonië na het referendum?
Het Catalaanse referendum over onafhankelijkheid en het brutale optreden van de Spaanse politie tegen burgers in die deelstaat, lijken een "doos van Pandora" te openen. Is er nog weg terug naar een betekenisvolle dialoog?
Eerst het resulaat: 90% van de Catalanen die ondanks alle herrie zijn gaan stemmen, heeft ervoor gekozen om een onafhankelijke republiek te worden. Twee: ondanks de massale inzet van de Spaanse politie en het erg brutale optreden daarvan, is 42% van de Catalanen gaan stemmen. Dat is gezien de omstandigheden veel, maar nog altijd geen meerderheid.
Terwijl Catalonië, Spanje en de rest van de Europese Unie de gebeurtenissen van eergisteren verteren, lijken een aantal scenario's mogelijk voor de nabije toekomst. Feit is wel dat de Catalaanse regering beloofd had om bij een overwinning van het ja-kamp binnen de 72 uur de onafhankelijkheid uit te roepen. Nu klonk dat gisteren in Barcelona al iets minder dwingend, maar stel dat dat gebeurt, hoe kan de centrale regering dan reageren?
1. Madrid schort autonomie van Catalonië op
Javier Perez Royo, professor-emeritus Grondwettelijk Recht van de Universiteit van Sevilla zegt dat de centrale regering dan artikel 155 van de Spaanse grondwet van 1978 zal inroepen. Dat laat de regering in Madrid toe om "in het belang van de staat" de autonomie van Catalonië op te schorten. Met andere woorden: Madrid zou de volledige controle over de deelstaat overnemen. Eerder had de regering-Rajoy dat al gedaan met de publieke financiën van Catalonië en de regionale politie Los Mossos d'Esquadra.
De conservatieve regering van Mariano Rajoy heeft nu al voor de harde aanpak gekozen en lijkt de confrontatie niet uit de weg te gaan. Volgens politicoloog Oriol Bartomeus van de Autonome Universiteit van Barcelona zou het inroepen van artikel 155 of de mogelijke arrestatie van de Catalaanse minister-president Carles Puigdemont tot een grote uitbarsting van protest kunnen leiden. Bartomeus, zelf een Catalaan, zegt dat de centrale regering dan de controle zou kunnen verliezen. Hij merkt op dat de Spaanse politie ondanks alle machtsvertoon het referendum niet heeft kunnen verhinderen.
2. Motie van wantrouwen tegen premier Rajoy
"De Spaanse premier Mariano Rajoy heeft de citroen van de confrontatie volledig uitgeperst en dat begint zich nu tegen hem te keren", zegt professor- Javier Perez Royo uit Sevilla.
De minderheidsregering van zijn conservatieve Partido Popular heeft ook met de gedoogsteun van de liberale centrumpartij Ciudadanos geen absolute meerderheid in het Spaanse parlement. De socialistische oppositie van de PSOE, de radicaal-linkse Podemos en de regionale partijen zouden Rajoy dus ten val kunnen brengen.
De socialistische leider Pedro Sanchez zou dan de scepter kunnen overnemen, maar als hij het vertrouwen van de Catalanen wil terugwinnen, zou hij belangrijke toegevingen moeten doen, zoals een mogelijk nieuw referendum of nog meer autonomie en dat kan binnen zijn eigen PSOE op verzet botsen. Dat zou de socialisten twee keer doen nadenken vooraleer ze het roer van Rajoy willen overnemen. Of anders: de PSOE wil Rajoy wel weg, maar liefst niet nu.
3. Opnieuw onderhandelen met de Catalanen
De Catalaanse regeringsleider Puigdemont zegt bereid te zijn met Rajoy te onderhandelen onder Europese bemiddeling. Over wat, is niet duidelijk. Ook zou het zeer moeilijk zijn om de gematigden in Madrid en Barcelona opnieuw rond de tafel te krijgen.
Puigdemont heeft hard spel gespeeld en kan na het referendum nog moeilijk terug zonder zijn aanhang te verliezen, zeker na het politiegeweld van zondag. Anderzijds lijkt de Partido Popular -nog altijd de grootste partij in Spanje- met of zonder premier Rajoy weinig water in de wijn te willen doen.
De partij werpt zich op als voortrekker van de eenheid van Spanje en bouwt indirect voort op de erfenis van voormalig dictator Francisco Franco (1939-1975) onder wiens bewind de minderheidstalen onderdrukt werden. Rajoy heeft de voorbije jaren ook geprobeerd om de autonomie van de regio's terug te dringen en dat heeft het onafhankelijkheidsstreven in Catalonië de wind in de zeilen gegeven. Actie en reactie dus.
4. Spanjaarden zoeken een nieuw evenwicht
Ook zonder die erfenis van Franco zijn er veel Spanjaarden die vrezen dat hun land verder uit elkaar zal vallen als Catalonië zich losscheurt. In het Baskenland, Galicië (economisch te zwak om op eigen benen te staan) en in de welvarende regio Valencia -taalkundig en historisch gelinkt aan Catalonië- zijn er sterke stromingen voor meer autonomie en minder centraal gezag.
Mogelijk ligt een oplossing in een aanpassing van de grondwet van 1978 en een richting naar meer federalisme in Spanje, wat de spanningen zou kunnen verminderen. Ondanks de autonomie die die grondwet toeliet, bleven blijkbaar te veel wegen naar Madrid te leiden als centrale spil in het politieke systeem, waarbij de Spaanse regering altijd het laatste woord had.
Het lijkt onrealistisch dat Madrid en Barcelona er zelf uit gaan geraken, ten minste niet zonder een externe bemiddeling. De Europese Unie is erg bang om zich in de "interne zaken van een lidstaat te moeien", maar kan zich ook niet veroorloven om vanaf de zijlijn de situatie nog verder uit de hand te laten lopen. In die optiek kan het geweld van zondag een opstapje worden. Ook zonder "Turkse of Russische politietoestanden" blijft Spanje nog altijd een financieel precair land en zal de politieke crisis die andere crisis van banken, een hoge staatsschuld en hoge werkloosheid zeker niet helpen oplossen.