8.000 jaar oude schedels op staken gevonden in een mysterieus onderwatergraf in Zweden

Zweedse archeologen die nabij de archeologische site Kanaljorden een bos onderzochten waar gebouwd zou worden, deden op een dag een verbijsterende ontdekking. Op wat in het stenen tijdperk de bodem van een klein meer moet geweest zijn, vonden ze een platform van grote stenen en houten palen, met daarop 11 schedels van volwassenen, waarvan er maar één een onderkaak had. In twee van de schedels zaten houten staken. 

Verder vonden ze het bijna volledige skelet van een erg jong kind, en kaakbeenderen en beenderen van de voor- en achterpoten van verschillende dieren. Opvallend daarbij is dat al die beenderen afkomstig zijn van de rechterkant van het lichaam van de dieren, zo zei de co-leider van de studie over het graf, Fredrik Hallgren, aan "LiveScience". Hallgren is een archeoloog aan de Cultural Heritage Foundation in Västerås. De beenderen zijn zo'n 8.000 jaar oud en stammen dus uit het mesolithicum, de middensteentijd.

"We hebben hier een voorbeeld van een zeer complex ritueel, dat zeer gestructureerd is", zo zei Hallgren. "En hoewel we de betekenis van het ritueel niet kunnen achterhalen, kunnen we wel nog steeds de complexiteit ervan waarderen, van deze voorhistorische jagers-verzamelaars."

In de oude grafsite liggen 11 volwassenen, voornamelijk hun schedels en enkele beenderen, en het bijna volledige skelet van een kind, dat waarschijnlijk doodgeboren was of kort na de geboorte gestorven is. Het was moeilijk om het geslacht van een aantal van de volwassenen te bepalen, maar minstens drie van hen waren vrouwen, en zes of zeven van hen waren mannen.

Zeven volwassenen, onder wie twee van de vrouwen, vertoonden letsels op hun schedel als gevolg van een slag met een stomp voorwerp, zo schrijven de onderzoekers. Maar die letsels waren niet dodelijk, aangezien al de schedels ook sporen vertoonden van genezing, zo zei Hallgren. "Iemand heeft hen liefde en zorg gegeven na deze verwonding, en ervoor gezorgd dat ze genazen", zo zei hij. 

Een analyse werpt enig licht op het bloedbad: het grootste deel van de letsels ligt hoog op het hoofd, "wat er op wijst dat ze het gevolg zijn van geweld tussen mensen",  zo zei Hallgren. Bovendien kwamen bij de mannen de meeste letsels voor aan de boven- en de voorkant van hun hoofd, terwijl dat bij de vrouwen aan de achterkant was, zo zeiden de onderzoekers.  

Het vreemdste aan de begrafenis waren wel de houten staken die in twee van de schedels gevonden werden. Een staak was afgebroken, de andere was nog heel en 47 centimeter lang. De staken dienden waarschijnlijk als handgreep of als standaard om de schedel mee op te stellen, zo zei Hallgren. 

In de schedel met de gebroken staak vonden de onderzoekers zelfs een stukje hersenweefsel. Het feit dat het 8.000 jaar oude stukje hersenen niet verrot is, wijst erop dat dat individu vlak na zijn dood in het water is geplaatst. Dat zegt echter niets over de andere schedels, zo zei Hallgren, die mogelijk lang na de dood in het graf kunnen geplaatst zijn, aangezien het mogelijk is dat de site gediend heeft voor een tweede begrafenis voor sommigen van de mensen.   

De vreemde begraafplaats zou in de steentijd aan het zicht onttrokken geweest zijn, buiten mogelijk enkele staken die boven het water uitkwamen, zo zei Hallgren. Wie de begraafplaats ook aangelegd heeft, hij is begonnen met grote stenen en houten palen dicht op elkaar te stapelen, om zo een platform te creëren van zo'n 12 op 14 meter.

Vervolgens werden de beenderen op dat platform gelegd in een bepaald patroon: de archeologen vonden de resten van mensen in het midden van de structuur, de beenderen van bruine beren op het zuidelijk deel van het platform, en de beenderen van groot wild, onder meer van everzwijnen, edelherten, elanden en reeën op het zuidoostelijk deel.

"Het is een zeer raadselachtige structuur", zei Hallgren aan "LiveScience". "We begrijpen echt niet waarom ze dit gedaan hebben, en waarom ze het onder water gestopt hebben. "

Hoewel het dus onduidelijk is waarom de begraafplaats onder water ligt, heeft dat wel een voordeel geboden: het heeft de resten bewaard voor het nageslacht. De bodem van het meer was een zuurstofarme omgeving, wat betekent dat er niet veel zuurstof was voor micro-organismes die de beenderen zouden kunnen laten rotten, zei Hallgren. Bovendien maakte kalksteen in de bodem de grond meer alkalisch of basisch, zodat de beenderen niet aangetast werden door zure regen of zuur grondwater. 

Na verloop van tijd geraakte het meertje overwoekerd met riet, en werd het een moeras. Nog later groeide er een bos op het moeras, maar het gebied is nog steeds erg vochtig. 

De archeologen waren oorspronkelijk naar het gebied geroepen, dat in de buurt ligt van de archeologische site van Kanaljorden waar eerder al vondsten uit de prehistorie en de middeleeuwen gedaan waren, om na te gaan of er geen oude voorwerpen of gebouwen te vinden waren, voor er een brug en een nieuwe spoorlijn gebouwd zouden worden.  Eens ze de vreemde begraafplaats gevonden hadden, die nog steeds onder water lag, gingen ze aan het werk en voerden er opgravingen uit van 2009 tot 2013. 

"Het veen was nog erg nat", zei Hallgren. "Op sommige delen van de site moesten we een elektrische pomp laten draaien om het water weg te pompen dat uit de grond kwam."

Niemand weet wat de oorzaak is geweest van de letsels van deze prehistorische mensen, en wat de reden is geweest voor de ongebruikelijke begrafenis. Mogelijk maakten de mensen deel uit van een gestigmatiseerde groep - misschien waren het bijvoorbeeld slaven. Maar het was ongebruikelijk voor jagers-verzamelaars, die veel rondtrokken, om slaven te houden, zo zeiden de onderzoekers. 

Of mogelijk waren de mensen slachtoffers van een raid door een andere groep jagers-verzamelaars, en was de unieke begrafenis een manier om hen te eren voor hun moed, volgens de onderzoekers. 

"De mensen die op deze manier in het meer werden bijgezet, waren geen gewone mensen", zei Hallgren, "maar waarschijnlijk mensen die, na hun dood, geselecteerd werden om deel uit te maken van dit ritueel vanwege wie ze waren, vanwege de dingen die ze meegemaakt hadden in hun leven."

De ontdekking is "zeer interessant, maar ook zeer verbijsterend", zei Mark Golitko aan "LiveScience". Golitko is assistent-professor antropologie aan de University of Notre Dame, en hij was niet betrokken bij de studie. 

Golitko bestudeert archeologische sites in Europa waar aanwijzingen te vinden zijn van geweld. "Bij de meeste van de sites kan je er naar kijken, en een ruw idee krijgen van wat er aan de hand is, maar dit is er een waar ik van zeg: 'Ik weet het niet'. Het is een zeer vreemde site."

De letsels aan de schedels en de vreemde begrafenis maken duidelijk dat er iets ritueels aan de hand is, zei Golitko. "Wat het allemaal te betekenen heeft, ik denk niet dat we dat ooit te weten zullen komen."

De studie over de vreemde begrafenis is gepubliceerd in het tijdschrift "Antiquity".