Hoe blind voor de eigen fouten is het ‘getrainde oog’ van MSK-directeur Catherine de Zegher?

“Het oog van een curator is getraind op het herkennen van valse kunstwerken. Daar heb ik 35 jaar op getraind, en ik hoop dat mijn oog goed gefunctioneerd heeft.”

Met die uitleg verdedigde Catherine de Zegher (62), sinds 2013 directeur bij het Gentse Museum voor Schone Kunsten (MSK), zich maandagavond in de cultuurcommissie van het Gentse stadsbestuur. De stad kondigde die dag aan dat een externe audit van het museum moet uitwijzen of het MSK voldoende voorzichtigheid aan de dag legde bij het in bruikleen nemen van de Toporovski-collectie. De Zegher voegde er nog aan toe dat, als de werken vals zijn, het gaat om een “gigantische oplichterij, van een minister, van mij, van een museum en van de stad Gent”.
Niet iedereen neemt het De Zegher in dank af dat ze Vlaams minister van Cultuur Sven Gatz (Open Vld) en de stad Gent mee verantwoordelijk stelt voor de controverse waarin het MSK zich al bijna twee maanden bevindt, nadat De Standaard op 15 januari een open brief publiceerde waarin tien kunstkenners de echtheid van de 26 werken uit de Toporovski-collectie in vraag hebben gesteld. En ook binnen haar eigen sector kwam De Zegher deze week in het oog van de storm te staan, nadat zestien museumdirecteurs in een open brief in dezelfde krant de imagoschade hekelden.

“Door de handelswijze van het MSK en zijn directie, door het compleet gebrek aan transparantie en door de weigering verantwoording af te leggen en verantwoordelijkheid te nemen, is de geloofwaardigheid van de hele museumsector en het vertrouwen in de professionaliteit van al onze medewerkers in het geding”, klinkt het daar stellig. Dat De Zegher lange tijd niet communiceerde over de zaak, heeft wrevel opgewekt. “Ze heeft onvoorstelbaar slecht gecommuniceerd”, klinkt het bij een museumdirecteur. “Wel, ze heeft eigenlijk niet gecommuniceerd. Ze is in de fout gegaan, en ze is dat blijven ontkennen – dat is het ergste. Ze dacht: het zal wel koelen zonder blazen. Niet dus.”

Internationaal parcours

Vorige week donderdag, 1 maart, zat De Zegher samen met de raad van bestuur van Autonoom Gemeentebedrijf (AGB) Kunsten & Design, dat het MSK, het SMAK en het Designmuseum beheert. Ook op die vergadering bleef De Zegher de Toporovski-collectie verdedigen, klinkt het bij een van de aanwezigen. Annelies Storms (sp.a), Gents schepen van Cultuur en voorzitter van de raad van bestuur, bevestigt dat het de eerste keer was dat de raad samenkwam sinds de controverse half januari losbrak. “De raad van bestuur komt vier keer per jaar samen. Dat is statutair bepaald.” De raad kan, als ze dat nodig acht, ook een extra vergadering bijeenroepen, maar dat is niet gebeurd.

Na de vergadering van donderdag stuurde het AGB een persbericht uit, waarin het stelde dat "de aanpak van de communicatie in crisismomenten” moet versterkt worden, en dat het MSK een voorstel zou doen aan het Museumoverleg om de procedure van bruiklenen uit museumcollecties te versterken.
“De toon van dat bericht stoort mij”, vertelt een bron uit het museumveld. “Wat voor een lepe truc is dat nu?” Dat het MSK meent dat het de andere musea kan helpen om lessen te trekken uit het Toporovski-debacle, schiet bij veel musea in het verkeerde keelgat. “Het lijkt alsof de stad Gent alles onder de mat wil vegen. Terwijl Catherine de Zegher gewoon moet toegeven dat ze, ondanks haar goede reputatie, een zware inschattingsfout heeft gemaakt.”

Het is net die reputatie die de zaak-Toporovski zo eigenaardig maakt. De Zegher heeft een indrukwekkend internationaal parcours gereden, vooral op het gebied van hedendaagse, feministische kunst. In 2010 cureerde ze de tentoonstelling On Line. Drawing Through the Twentieth Century in het prestigieuze Museum of Modern Art (MoMA) in New York. Vanaf 1996 was ze in diezelfde stad ook tien jaar lang directeur en curator van The Drawing Center. Ze werkte mee aan tentoonstellingen in Ontario, Barcelona en Londen, en cureerde tweemaal een paviljoen op de Biënnale van Venetië: in 1997 dat van België, in 2013 dat van Australië. Daarnaast cureerde ze ook de vijfde Biënnale van Moskou en was ze cocurator van de achttiende Biënnale van Sydney.

“Mensen met zo'n reputatie hebben we in Vlaanderen niet veel”, stelt een collega. “The Drawing Center in New York, waar ze toch lang heeft gewerkt, is een hoog aangeschreven instituut. Maar haar focus ligt op hedendaagse kunst. Daarom was haar verhuis naar het MSK een beetje raar. Een Schone Kunsten-collectie sluit niet meteen aan bij haar ervaring. Ze heeft de aandacht van het MSK naar hedendaags werk verplaatst, maar dat sluit niet aan bij de missie, bij de kerntaak van een Museum voor Schone Kunsten. Ze haalt werken binnen die niet aansluiten bij de expertise van het museum.”

Dat vindt ook een andere stem uit de sector. “Het profiel van Catherine de Zegher past niet echt bij het MSK. Het is een beetje dubbelop, want aan de overkant van de straat staat het SMAK: zo krijg je twee gelijkaardige musea, vlak bij elkaar.”

Goede cijfers

Maar De Zeghers aanpak, waarbij ze de historische collectie van het MSK tegen dat van hedendaagse kunstenaars plaatste, werkte wel. “Het MSK toont als ‘open museum’ steeds opnieuw de continue ontwikkeling van de beeldtaal door kunstwerken uit verschillende landen en periodes onderling en met een zeer diverse groep bezoekers in dialoog te brengen. Alles staat met elkaar in verbinding en de existentiële vragen die we ons vandaag stellen, verschillen weinig van deze uit vroegere tijden”, stelde De Zegher enkele maanden geleden. De cijfers gaven haar gelijk: in 2017 klokte het aantal museumgangers af op meer dan 89.000, een voortzetting van de positieve tendens van een jaar eerder, toen de bezoekersaantallen met 50 procent waren gestegen.

De Zeghers jarenlange ervaring en succes maken haar beslissing om met 26 werken uit de Toporovski-collectie in het MSK te hangen, en die beslissing tot vandaag te blijven verdedigen, des te merkwaardiger. Vooral omdat kunst uit de vroeg-20ste-eeuwse Russische avant-garde een dubieuze reputatie heeft. Van veel werken valt de herkomst niet te bepalen, en de stijl van die stroming wordt duchtig nagebootst. Ook de Toporovski’s, een Russisch koppel dat in 2006 uit Moskou naar het Brusselse Jette verhuisde, hebben zelf een dubieuze reputatie. Een tentoonstelling in het Franse Tours, waarvoor het duo een aantal werken uitleende, werd stopgezet toen de echtheid van de collectie in vraag werd gesteld.

“Vroege avant-garde is niet haar expertise, en ze heeft blijkbaar geen second opinion gevraagd. Als je haar dan hoort spreken over ‘haar oog’ voor vervalsingen... Als directeur mag je geen einzelgänger zijn. Ze heeft de neiging om soloslim te spelen, maar sommige beslissingen moet je door collega’s en curatoren laten nemen.” 
Annelies Storms benadrukt dat het afsluiten van een bruikleen een besluit is dat de directeur eigenhandig kan nemen.

Symptoombestrijding

Er zijn nochtans waarschuwingen geweest. In De Standaard vertelde Michel Draguet, directeur van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten (KMSK) in Brussel, dat hij De Zegher op 25 april vorig jaar persoonlijk heeft verteld dat het een riskante stap was om met de Toporovski’s in zee te gaan, omdat de echtheid en de herkomst van hun collectie te betwijfelen viel. In de Gentse cultuurcommunicatie, maandagavond, ontkende De Zegher dat. “Michel Draguet heeft me niet verwittigd om uit te kijken met de collectie van Toporovski. Hij was op 25 april in Gent om een bruikleen van onze Magritte te bespreken. Hij heeft me niet gesproken over Toporovski.”

In een reactie aan De Morgen benadrukte Draguet, die het echtpaar Toporovski in 2006 ontmoette en toen hun collectie heeft bekeken, nogmaals dat hij De Zegher wél heeft gewaarschuwd. “Ze heeft dus een gigantisch risico genomen. De Russische avant-garde heeft een slechte reputatie: er zijn valse werken op alle niveaus. Misschien is ze te vlug gegaan, maar misschien had ze daar een gefundeerde reden voor. Ik heb ook al beslissingen genomen die afwijken van de mening van een curator. Als directeur moet je ook een evenwicht vinden tussen politieke verwachtingen, financiële doelstellingen en publiekswerking.”

Daar knelt volgens velen het schoentje. Dat De Zegher blunderde, lijkt buiten kijf te staan, maar de oorzaak ligt breder. Ondergefinancierde musea met een veel te klein personeelsbestand, die aan politieke verwachtingen moeten voldoen en snel moeten scoren bij een zo groot mogelijk publiek. “Ik kan niet in haar hoofd kijken”, klinkt het, “maar de museumsector is structureel ondergefinancierd, en er is te weinig geld voor gedegen expertencommissies. De museumsector is behoorlijk concurrentieel en de minister verwacht dat de samenwerking met private collecties steeds sterker wordt. Dat praat niets goed, maar het is een context waarin dit soort fouten sneller worden gemaakt.”

Onherroepelijke schade

Ook Manfred Sellink, directeur van het KMSKA in Antwerpen, hekelt de hoge verwachtingen. “Dat zorgt voor ongelooflijk veel druk. Dit moet een reden zijn om daarover te reflecteren. Nemen we niet te snel beslissingen onder die druk? Het is niet onmogelijk dat dat een rol heeft gespeeld. We moeten ons daarvan bewust zijn, om er niet aan toe te geven.”

Alleen De Zegher als schuldige aanwijzen en als zwart schaap slachtofferen, is enkel de symptomen bestrijden, en niet het virus. Maar de directeur van het MSK moet zelf wel meestrijden. Dat ze het werk van de commissie-Leysen, die de echtheid van de werken zou onderzoeken, meteen afblokte, viel niet in goede aarde – niet binnen de sector, en niet bij het AGB. Volgens een bron binnen de raad van bestuur brengt De Zegher zo “onherroepelijke schade” toe aan de reputatie van het museum.

Catherine de Zegher was niet bereikbaar voor commentaar.