"Het zomeruur draagt bij tot de verzuring van de maatschappij"

Roenneberg is als chronobioloog verbonden aan het Instituut voor Medische Psychologie in München en hij is een internationale autoriteit op het gebied van de biologische klok die onze dag en ons leven bepaalt.

Ik heb een resem knipsels gelezen over zijn onderzoeken en de controverse rond het zomeruur, ik heb zijn boek ‘Het innerlijke uurwerk’ doorgenomen, mijn Duits is zo vloeiend als de Rijn en zijn zijrivieren, en toch zal hij halfweg het interview aan mijn oren trekken: ik heb de zaak niet goed begrepen!

Ik begin het gesprek met een anekdote. Eind jaren 80 interviewde ik treinbestuurders en zij vertelden me hoe zij de eerste ochtenden na de overschakeling naar het zomeruur een pak konijnen en kraaien doodreden. Dieren die voedsel zochten op de spoorbedding en die zich ‘biologisch’ moesten aanpassen aan het nieuwe uur. Roenneberg vindt het interessant: "Daar zou iemand zijn thesis over moeten maken."

Ik bel u niet vanwege de kraaien maar vanwege de kosten. In de krant stond dat de impact van het zomeruur op de gezondheid Duitsland jaarlijks 60 miljard euro kost.

Till Roenneberg: "Die studie had het over 60 miljard euro kosten als gevolg van onregelmatig slapen, weinig slapen en op de verkeerde momenten moeten slapen. Het zomeruur is één van de factoren in die berekening. Door het zomer-uur worden we gedwongen om naar een andere tijdzone te ‘reizen’, terwijl we thuisblijven. Dat is nefast voor ons bioritme en voor onze gezondheid. Niet de omschakeling op zich is slecht, en niet die week waarin sommige mensen zich geïrriteerd en niet uitgeslapen voelen, maar de hele periode nadien is nadelig. Zes maanden lang wordt ons bioritme overhoopgezet."

"Er zijn wel meer mensen die denken dat vooral de omschakeling slecht is voor de gezondheid. De Russen wilden daarom geen omschakeling en hebben zo ooit een jaar lang op zomeruur geleefd. Zo oerdom, want zo hebben ze het bioritme van hun inwoners twaalf maanden overhoopgehaald."

Straks begint dus die zomertijd en ...

"U spreekt over zomer- en wintertijd en dat is fout. Het is zomer of het is winter. En de tijd is de tijd. Aan geen van beide kan je morrelen. Het enige waar je aan kunt morrelen zijn horloges en wekkers."

"Het zomeruur dat is alsof de regeringen van België en van andere Europese landen beslissen dat alle werknemers van de ene dag op de andere een uur vroeger moeten gaan werken, om acht uur beginnen in plaats van om negen uur. En de scholen om kwart over zeven in plaats van kwart over acht. Het zou nogal een oproer geven als ze dat zo zouden beslissen! Maar dat is exact wat nu gebeurt. Men heeft het alleen gecamoufleerd door aan de wijzers van de klok te morrelen."

"Ons innerlijk uurwerk, onze biologische klok wordt bepaald door het daglicht, dat zorgt voor een oeroud ritme van waken en slapen dat ons lichaam nodig heeft om goed te functioneren. Maar die klok wordt tegengewerkt door alle regeringen die het zomeruur opleggen. Zij bepalen dat het bioritme van hun burgers ontregeld wordt."

De grootste medische kost van die zesmaandelijkse verhuis naar een andere tijdzone zou vooral liggen in ziektes van hart en bloedvaten.

"Dat weten we niet. De studies daarover zijn beperkt. Dat is alsof er een aardbeving gebeurd is en de autoverzekeraar vraagt zijn expert om de beschadigde auto’s te tellen. En dan telt hij die auto’s en hij heeft verder geen oog voor de kapotte huizen en de kapotte wegen. Uiteraard gaan bij een aardbeving niet alleen auto’s stuk. En uiteraard is er bij gemorrel aan ons bioritme niet alleen schade aan hart en bloedvaten."

In de Amerikaanse staat Michigan zag men in de statistieken een kwart meer hartinfarcten bij de overgang naar het zomeruur. En anderzijds ook een kwart minder infarcten bij de overgang naar het winteruur. Je zou zeggen: de bluts met de buil.

(streng) "Nee, zoiets moet je níét zeggen. Wat hebben die doden van het voorjaar eraan dat andere mensen in het najaar mogelijk niet hetzelfde lot ondergaan? Helemaal niks! Ik moet als bioloog toch geen optelsom maken. Ik moet alleen oog hebben voor de mensen in het voorjaar en waarom zij meer hartinfarcten krijgen."

Propaganda

Ik heb de indruk dat men die gezondheidskosten pas de laatste tien jaar is gaan bestuderen. Waarom is er zo lang gewacht?

"Omdat al die regeringen geen probleem zagen. Men draaide het uur vooruit of achteruit en dacht: de mens is flexibel, de mens kan zich aanpassen. Maar niemand had ooit onderzocht hoe onze biologische klok daarop reageert. Daarom ben ik blij voor mijn drie Amerikaanse collega’s die in 2017 de Nobelprijs voor Geneeskunde hebben gekregen. Ik ken hen al tientallen jaren en ze verrichten baanbrekend werk over het belang van de biologische klok voor onze gezondheid. Hun bekroning bewijst dat er steeds meer belang gehecht wordt aan de rol van dat innerlijke uurwerk."

"Om echt te weten wat de medische kost is van het zomeruur zou er een grootschalig experiment moeten komen. Het eerste jaar doe je in een groot land de twee omschakelingen en het daaropvolgende jaar komt er geen zomeruur en geen omschakeling. Daarna vergelijk je dan de gezondheidsstatistieken."

Het lijkt erop dat de gezondheidskost groter is dan de energiebesparing en het economische profijt dat al sinds de jaren 70 de reden voor de omschakeling is.

"Tien jaar geleden is al berekend dat het economische voordeel van het zomeruur onbeduidend of zelfs onbestaande is. Je bespaart op elektriciteit in de lente omdat je ’s ochtends minder verlichting nodig hebt, maar tegelijk heb je meer verwarming nodig omdat het in de vroege ochtenden van maart en april nog koud kan zijn. Er gebeuren ook meer ongevallen in het voorjaar omdat mensen niet uitgeslapen zijn, en ook in het najaar omdat de duisternis eind oktober plots een uur vroeger invalt. Zonder zomeruur zou die overgang niet zo bruusk zijn. Het begint er sterk op te lijken dat een zomeruur geld kost in plaats van geld bespaart."

Een kwart van de wereldbevolking blijft dus braaf een regime volgen waarvan het nut al lang achterhaald is?

"Het is meer dan een regime, het is een vorm van dictatuur."

Begin februari stemde het Europees Parlement over een resolutie om de halfjaarlijkse uurwissel af te schaffen, omwille van de kosten voor gezondheid en verkeersveiligheid en economische schade in de landbouw. De resolutie werd niet goedgekeurd, maar met 384 stemmen tegen 153 werd wel beslist om verder wetenschappelijk onderzoek te verrichten.

"Dat is op zich een doorbraak omdat de EU zich voor het eerst over het probleem heeft uitgesproken. Tot dan verstopten ze zich achter het argument dat het zomeruur door de afzonderlijke landen werd ingevoerd, en dat de EU er dus niks mee te maken had. Pure paraplupolitiek. Nu hebben ze toch hun kar gekeerd."

Er moeten toch sectoren zijn die voordeel halen uit het zomeruur? Het toerisme – één van de grootste industrieën – heeft toch baat bij langere zomeravonden?

"Oké, tel de inkomsten op van alle terrassen van restaurants en cafés waar je langer buiten kunt zitten, en dan heb je inderdaad één economisch voordeel."

De Belgische vereniging tegen het zomeruur zag nog een sector met een belang: de farmaceutische industrie. Zij verkopen meer slaap- en kalmeermiddelen aan de mensen die het zomeruur slecht verteren. Kan je dat zo boudweg stellen?

"Nee, want dat is nog niet met onderzoeken bewezen."

In de zomer blijft het een uur langer licht en ...

"Het blijft niet langer licht."

Ik bedoel ...

"Ik weet wat u bedoelt. Maar we zijn een kwartier aan het spreken en dat is al de tweede fout die u maakt. U noemt zich allicht een vrijdenkende, onafhankelijke journalist en toch spreekt u zoals de propaganda het wil. U hebt het over ‘zomertijd’, u spreekt over ‘langer licht’: u bent er helemaal ingetrapt, in de propagandataal van de voorstanders van het zomeruur."

Maar ik ben geen voorst ...

(windt zich op) "En toch bent u doordrongen van hun propaganda. Alleen, u beseft het niet. Het blijft niet langer licht. De dagen worden niet langer! Wij staan vroeger op en we gaan vroeger naar huis, dat is alles!"

(bedremmeld) Mijn excuses dat ik u ...

"Trek het u niet aan. Ik ben altijd zo heftig. Ik wilde u alleen maar wijzen op uw taalgebruik en hoe dat onopgemerkt beïnvloed werd."

Met die vraag over licht wilde ik een onderzoek van u aanhalen: neerslachtige mensen hebben in de winter sneller zelfmoordneigingen, maar de zelfmoordcijfers zijn het hoogst in de zomer, want dán vinden ze de kracht om die daad uit te voeren. Het bioritme speelt daarin een rol.

"Dat is zo. In de winter kan de sfeer donker en deprimerend zijn, maar tegelijk loopt iederéén dan wat gebukt. Dan val je als depressieve mens niet zo op. In de zomer val je met je loodzware gedachten wél op tussen de vrolijke vakantiegangers en dat duwt mensen over de drempel. Het licht maakt het contrast met de anderen groter en tegelijk geeft het mensen de energie om hun daad uit te voeren."

Weg met wekkers

Gaat de afschaffing van het zomeruur ook geen smak geld kosten?

"Aan welke kosten denkt u dan?"

Uurtabellen van treinen en vliegtuigen waarvan het computerprogramma moet herschreven worden. Teksten in reisgidsen en schoolboeken. Aanpassingen aan websites.

"Dat is onzin. Digitale bestanden schakelen automatisch om, zonder kosten. Anderzijds moeten er ontzettend veel uurwerken manueel bijgesteld worden. Twee keer per jaar. Alle arbeiders die daarvoor ingezet worden... Dat kost dramatisch veel geld. En van die kost ben je dan verlost. En zelfs als de eenmalige afschaffing toch geld kost, zal dat zeker minder zijn dan de kost van twee keer per jaar aan de wijzers morrelen."

U hebt iets met wijzers en wekkers, hè? Ik denk dat u wekkers als een soort van marteltuigen beschouwt.

"Ik heb kennissen die ’s ochtends meerdere wekkers met verschillende toonhoogtes laten afgaan, of zelfs een wekker in een lege ijzeren emmer zetten om zeker wakker te worden. Dat is geen vrolijk klokje, dat rooft je slaap. Mijn assistenten mogen geen wekker gebruiken. Het zijn vaak jongelui die geen schoolgaande kinderen hebben en dus nog vrij kunnen opstaan. Ze moeten komen werken als ze spontaan wakker worden."

Dat staat zo in uw arbeidsreglement?

"Nee nee, maar ze moeten het mij wel beloven. Je kunt moeilijk voorstander zijn van leven volgens je bioritme en dan eisen dat je medewerkers om zeven uur al aan de deur staan. Daar is ook eigenbelang mee gemoeid. Als ze fris en uitgeslapen zijn, zullen ze beter presteren en minder tijd verlummelen. Dat gaat op voor iedereen. Elke ochtend waarop je wakker wordt met een wekker, brengt je gezondheid in gevaar. Wekkers zijn slecht voor je weerstand en slecht voor je prestaties. De wekkermaatschappij maakt ons ziek."

Na de omschakeling naar het zomeruur ben ik dagen uit mijn lood. M’n vrouw en mijn kinderen zeggen dat het tussen de oren zit: ik steek het zelf in mijn kop dat ik door dat zomeruur een week slecht ga slapen.

"Het kan dat u zich dat inbeeldt en dat u daar psychosomatisch op reageert. Dat is voor elke mens anders. Maar wat u voor ogen moet houden is dit: hoeveel mensen hebben een wekker nodig om zich aan te passen aan dat zomeruur? Dat zijn allemaal mensen die sneller in het graf zitten. Ik zeg het nu brutaal, maar het is wel zo. Slaaptekort maakt je sneller humeurig en je hebt meer kans op stress. Daardoor verhoogt dan weer de kans dat je gaat roken, of dat je zwaarlijvig wordt door een verstoorde stofwisseling."

"De wekker zorgt voor een soort van chronische jetlag: al die uren, dagen en maanden dat je geforceerde ritme van slapen en opstaan verschilt van je bioritme. Hoe meer van die jetlag je opstapelt, hoe groter de kans op ziektes. Een mens fietst niet lustig door tot op zijn sterfdatum om dan gewoon dood te vallen. Ziektes korten het leven in: hartfalen, een maagzweer, diabetes, kanker, noem maar op. En van al die ziektes die je leven inkorten, zijn er heel wat die verband houden met die chronisch opgebouwde jetlag."

"Ons bioritme is al lang verstoord: we werken vaak ’s avonds, we zitten te veel binnen bij kunstlicht. We blijven nu ook te laat naar het scherm van onze smartphone staren. We slapen slecht. En sinds de jaren 70 komt ook nog eens het zomeruur ons ritme verstoren."

Zou de verzuring van de maatschappij ook een gevolg kunnen zijn van die jetlag? Dat al die humeurigheid van die verstoorde bioritmes mensen minder verdraagzaam maakt.

"Dat kan zeker. Het is al onderzocht dat mensen die te weinig slapen de gelaatsuitdrukking van mensen ánders en vaak negatiever beoordelen dan mensen die genoeg geslapen hebben. Ze hebben geen heldere kijk meer op hun omgeving. En dan kan je inderdaad zeggen dat het zomeruur ook bijdraagt tot de verzuring."

Laatste vraag. Volgens mij heeft het zomeruur ook nog een nadeel voor het klimaat. Vermits we ’s avonds een uur vroeger naar huis rijden, ontstaan de files op een uur dat het nog warmer is. Dan krijg je dus een combinatie van warmte en CO₂-uitstoot.

"Daar heb ik nog niet eerder aan gedacht. U hebt volkomen gelijk. U spreekt over hitte maar ik denk meteen aan uv-stralen, de schadelijke stralen van de zon. Door vroeger naar huis te rijden, zijn er meer uv-stralen dan op een later uur. En de combinatie van uv en CO2 is absoluut niet goed voor de gezondheid en voor het klimaat. U hebt heel goed nagedacht! Daar moeten we iets mee doen. Dit is een uitstekend argument tegen het zomeruur."

© Humo