Hoe Erdogan de Turkse dorpshoofden inzet om de verkiezingen te winnen

Een kleine rivier snijdt diep door de bergen. Dikke nevelpluimen stijgen op uit een donkergroene vallei. De klamme lucht daalt neer op de theeplantages die over de hellingen lijken te hangen. Daartussen liggen een paar kleine huisjes, een buurtwinkel en een moskee.

Niemand weet precies hoe oud Küçükcayir is. Misschien wel achthonderd jaar, zeggen de dorpsbewoners. Rond de duizend mensen wonen hier. Achter een oude put met genezend bergwater staan grote gebouwen van vergrijsd hout. Het zijn oude herbergen, waar de reizigers vroeger hun paarden konden laten rusten. Uit de vervallen ramen steken inmiddels grote televisieschotels.

"Kijk hoe mooi het asfalt is!", roept Recep Ali Çil terwijl hij zich door zijn chauffeur laat rondrijden. Met grote gebaren wijst hij naar de bergtoppen in de verte. "In dit landschap is het moeilijk wegen bouwen, maar dankzij Erdogan is het ons gelukt. Bijna alle wegen die je hier ziet heb ik aangelegd met hulp uit Ankara."

Çil spreekt in korte, donderende zinnen. Zijn grijsblauwe ogen schieten onrustig heen en weer. Als enige in het dorp gaat hij gekleed in een strak wit overhemd en donkerblauw pak. Wanneer hij de buurtwinkel boven op de heuvel bereikt, springen de dorpsbewoners uit respect overeind. Çil is de belangrijkste man van Küçükcayir. Al tien jaar is hij hier de muhtar.

Ottomaanse rijk

'De verkozene', betekent dat van oorsprong Arabische woord. Door heel Turkije kiezen meer dan vijftigduizend dorpjes en stadswijken om de vijf jaar hun eigen muhtar. De eeuwenoude bestuursvorm werd in 1830 ingevoerd door Sultan Mahmut II, die in het netwerk van muhtars een effectief middel zag om zijn gigantische Ottomaanse rijk in het gareel te kunnen houden.

"Wij zijn de brug tussen de staat en het volk", vertelt Çil plechtig. "De muhtar zorgt ervoor dat de diensten van Ankara naar de mensen komen. We gaan de huizen langs, kijken wat er mis is en houden vervolgens in de gaten of de regering inderdaad te hulp schiet."

Maar de muhtar is meer dan een manager. Çil lost burenruzies op, bemiddelt bij huwelijken en brengt waar nodig een streng bezoek aan spijbelende kinderen. Daarbij kan hij rekenen op de hulp van een 'raad van ouderen' (ihtiyar heyeti), bestaande uit tien bejaarde dorpsbewoners die groot respect genieten in de gemeenschap. "In ons dorp wordt nog geluisterd naar de ouderen", verklaart Çil met een lachje. "Per slot van rekening is iedereen familie van elkaar."

Dit alles maakt de muhtar naast de belichaming van kleinschalige democratie ook de sleutel tot grootschalige controle. Hij (slechts 1 procent van de muhtars is vrouw) is de ideale handlanger van een moderne staat. Toen Mustafa Kemal Atatürk in 1923 de Turkse republiek stichtte, waren het de muhtars die hun verbaasde gemeenschap moesten vertellen dat zij voortaan Turkse burgers waren.

Theehuis

Die geschiedenis heeft grote gevolgen voor de dynamiek van Turkse verkiezingen. Met name in kleine dorpen wordt stemgedrag al decennia niet zozeer bepaald door individuele voorkeur, maar door de verhouding tussen de muhtar en een bepaalde politieke partij. Geen enkele Turkse politicus weet daar beter gebruik van te maken dan Recep Tayyip Erdogan.

Dat blijkt in het theehuis van Küçükcayir, waar een groepje dorpsbewoners aanschuift voor de lunch. Versgevangen vis en gesmolten kaas met maïspap. In de hoek van de kamer schalt de televisie: Erdogan. Een oudere man bekijkt een filmpje op zijn smartphone: Erdogan. "Natuurlijk steun ik onze leider", verklaart de grijsaard met een verlegen glimlach. "Niet alleen tijdens een verkiezing, maar tot aan mijn dood!"

Çil knikt instemmend en grijpt naar zijn telefoon. Met een ondeugende blik laat hij een foto zien waarop hij en enkele andere muhtars stralend om Erdogan heen staan. "Je kunt zien dat we staan te dringen", lacht Çil hardop. "Iedereen wil dicht bij Erdogan zijn."

De foto is genomen tijdens één van Erdogans massale muhtar-bijeenkomsten. Het hele jaar door ontvangt de president delegaties van honderden muhtars in zijn residentie in Ankara.

"De dag begon met een rondleiding door het paleis", vertelt Çil. "Daarna kregen we lunch, luisterden naar de speech van de president en mochten met hem op de foto."

Erdogans muhtar-toespraken worden uitgezonden op televisie en zijn na te lezen op het internet. Het zijn ware retorische meesterwerken: zolang Erdogan spreekt, lijkt het net alsof de oppermachtige president eigenlijk het slachtoffer is van arrogante bureaucraten die op het volk neerkijken. De boodschap is duidelijk: Erdogan en de muhtar delen hetzelfde nobele lot.

"Het muhtarschap heeft buitengewone betekenis voor mijn eigen politieke strijd", begon Erdogan één van deze toespraken in 2015. "Weet u wat de kranten schreven toen ik in 1998 gevangen werd genomen en mijn recht op ieder politiek ambt werd afgenomen? Ze schreven dat ik niet eens een muhtar kan zijn. Die krantenkop was niet alleen een aanval op mij, mijn muhtar-broeders, maar ook op jullie!"

"Maar de muhtar is juist de essentie van de democratie", vervolgde Erdogan zijn strategische lofzang. "Democratie begint in de familie, het dorp, de wijk – net als de AKP. Daarom is de muhtar onze meest gewaardeerde collega en kameraad. Muhtars zijn de ogen en oren in ieder stadsdeel of dorp. Een slimme politicus ziet dat."

Toch heeft muhtar Çil niet het gevoel dat hij gebruikt wordt. Integendeel, hij herinnert zich vooral het respect dat hij van Erdogan kreeg. "De president luisterde naar ons", vertelt de muhtar. "Ik heb een minuut lang één op één met hem kunnen praten. Hij vroeg me hoe de situatie in het dorp was, ik zei dat het in orde was. Toen moest ik doorschuiven, want er stonden natuurlijk vierhonderd anderen in de rij."

Deuropening

Dat respect is nieuw, vindt ook Ramazan Özünal. Als voorzitter van de Muhtar Federatie van Turkije overziet hij vanuit Ankara de belangen van muhtars door het hele land. Van 1984 tot 2004 was Özünal zelf muhtar van een stadswijk in Adana. "Geloof mij", vertelt de statige man met sneeuwwit haar. "Ik heb alle belangrijke politici voorbij zien komen, maar van niemand kregen we zoveel respect als van Erdogan."

Dat was vroeger wel anders, vertelt Özünal. "Voorheen stonden wij muhtars altijd te wachten in de deuropening. Erdogan heeft alle deuren geopend. Alles wordt direct geregeld, we hoeven nooit twee keer om iets te vragen."

Özünal dreunt de lijst voorbeelden op. Dankzij de AKP is de maandelijkse vergoeding voor de muhtar vervijftienvoudigd van een schamele 97 tot 1.563 Turkse lira (300 euro), wordt zijn sociale zekerheid betaald door Ankara en mag de muhtar zelfs een eigen wapen dragen. Twee maanden terug organiseerde de regering zelfs een uitstapje voor vijftig uitverkozen muhtars naar de islamitische kunstschatten in Zuid-Spanje.

Maar voor wat hoort wat. Özünals federatie heeft vorige maand besloten Erdogan te zullen steunen tijdens de verkiezingen. Die gang van zaken is overigens niets nieuws, vertelt de voorzitter. "In verkiezingstijd kloppen politici altijd op de deur van de muhtar. Maar Erdogan heeft verreweg het meest voor ons gedaan. Daarom steunen we hem. Ik denk ik dat wel 80  procent van de muhtars deze verkiezingen achter de AKP zal staan."

Die tienduizenden muhtars kunnen de uitslag van de Turkse verkiezingen bepalen. "Op basis van mijn lange ervaring heb ik uitgerekend dat wij een potentiëel hebben van tussen de vier en zes miljoen stemmen", vertelt Özünal droogjes. Die invloed uit zich niet alleen in de vorm van direct stemadvies, legt hij uit, maar ook via het feit dat de muhtar in de hele gemeenschap groot respect geniet.

Of dat wel democratisch is? Jazeker, vindt Özünal. "Europa levert kritiek op Turkije omdat wij ondemocratisch zouden zijn, maar wij lopen juist ver voor op dit gebied. Al sinds 1830 kiezen onze mensen hun eigen muhtar! Wij pasten de democratie toe in een tijd dat Europa er alleen nog maar over kon discussiëren."

Volgens Özünal wordt de Europese democratie geplaagd door nijd en conflict. Dat komt door een gebrek aan warmte en kleinschaligheid, stelt hij. "De muhtar is geworteld in zijn gemeenschap. Hij is als een vader die de harmonie bewaakt. Omdat hij van heel dichtbij in de gaten houdt welke politieke partijen hun werk goed doen, weet hij precies wat in het belang is van de burger en de natie. Dat is de reden dat mensen ons om stemadvies vragen."

Ambulance

Ook Recep Ali Çil in het dorpje Küçükcayir vindt het terecht dat de muhtar zijn dorp een beetje helpt tijdens de verkiezingen. Over direct stemadvies heeft hij het liever niet. "We mengen ons natuurlijk niet in iemand's persoonlijke voorkeur. We vertellen alleen welke politieke partij het beste werk levert voor ons dorp."

Daarover bestaat wat Çil betreft geen enkele twijfel. Opnieuw wijst hij naar de bergen rondom zijn dorp. "Als je hier vroeger een ambulance belde, kwamen ze niet. Nu komen ze onmiddelijk. Je had dit dorp vijftien jaar gelden moeten zien. Dankzij Erdogan zijn wij een eeuw vooruitgegaan in de tijd."

Maar ook zijn eigen situatie is drastisch veranderd, weet de muhtar. Hij en zijn zakenpartners hebben een aardig zakcentje verdiend met de aanleg van nieuwe wegen. Daarmee heeft Çil een mooi nieuw huis laten bouwen in het dorp. Over zijn verzekeringen hoeft hij zich niet langer druk te maken. En de wapenvergunning is voortaan gratis.

Erdogan kan rekenen op de loyaliteit van zijn muhtars. Niet alleen tijdens de verkiezingen, maar ook erna. Na zestien jaar AKP zijn de lokale machtsstructuren blijvend vervlochten met de persoon van Erdogan. Zelfs als hij de verkiezingen volgende week zondag niet wint, is het moeilijk voor te stellen dat hij zijn tienduizenden ogen en oren ineens kwijtraakt.

Volgens Çil is die vraag überhaupt niet aan de orde. De Turkse oppositie beschikt over weinig wegen naar het afgelegen Küçükcayir. "Negentig procent van ons dorp zal op de AKP stemmen", verklaart de muhtar zonder enige twijfel. "Natuurlijk blijft Erdogan onze president."