Wat we liever niet weten over migratie

In de aanloop naar een belangrijke Europese top van staats- en regeringsleiders over migratie, eind deze maand, merken steeds meer politici én onderzoekers op dat cruciale elementen van het debat systematisch genegeerd worden. Hoogleraar sociale wetenschappen Christiane Timmerman (Universiteit Antwerpen) waarschuwt voor het feit dat Europa te nauw samenwerkt met autoritaire en corrupte leiders, terwijl die net de oorzaak zijn voor migratiebewegingen. 

In hun nieuwe studie Migratie, het eerlijke verhaal wijzen de groene Europarlementariërs Bart Staes en Judith Sargentini er onder andere op dat een grondstoffenroof en een door Europese bedrijven georkestreerde kapitaalvlucht de Afrikaanse bevolking miljarden euro's armer maakt.  

Enkele uitgelekte documenten van de Europese Commissie over het met veel bombarie aangekondigde Europese reddingsplan voor Afrika tonen dan weer aan  dat de meeste EU-lidstaten zo goed als niets in dit plan investeerden. De Morgen keek de studies, onderzoeken en documenten in en komt tot acht onpopulaire conclusies.

1. De bevolkingsexplosie in Afrika zet zich door, de migratiedruk zal niet afnemen.

Alles wijst erop dat de druk om van Afrika naar Europa te reizen de komende jaren zal toenemen. Tussen 1990 en 2015 nam de bevolking in sub-Saharisch Afrika toe van 493 miljoen naar een miljard. Volgens het African Studies Centre in Leiden zullen tegen 2050 in dat deel van de wereld 2,2 miljard mensen wonen, onder wie veel jongeren met een behoorlijke opleiding die via nieuwe technologieën netwerken in Europa zullen opbouwen en steeds beter op de hoogte zullen zijn van hoe ze naar het rijke Westen kunnen reizen.

Zo ontstaat een groot reservoir van jonge mensen die geen armoedig leven zullen accepteren en hun talenten zullen gebruiken om een beter leven na te streven: liefst in hun eigen land, in een buurland als het moet, en als het niet anders kan in Europa.

2. Europa belooft miljarden om migratie tegen te gaan door Afrikaanse armoede aan te pakken, maar het geld gaat naar grenscontroles die niet echt succesvol zijn.

In november 2015 kondigden de Europese staats- en regeringsleiders tijdens een top op Malta een groots plan aan dat de vluchtelingen-en migratiestromen vanuit Afrika zou tegenhouden. Een Emergency Trust Fund for Africa ter waarde van meer dan 3 miljard euro moest de zogenaamde grondoorzaken van migratie aanpakken: armoede, werkloosheid, onderwijsachterstand, slechte basisvoorzieningen enzovoort.

Drie jaar later kun je moeilijk zeggen dat de beloftes zijn ingelost. Ten eerste omdat de beloofde 3,4 miljard geen nieuw geld is maar vooral een overheveling van bestaande Europese ontwikkelingsmiddelen. Uit een rapport van de Europese Commissie blijkt dat de lidstaten zelf (slechts) 414 miljoen in dit fonds stortten en dat de bijdrages van land tot land sterk verschillen. Opmerkelijk is dat Duitsland en Italië de enige lidstaten zijn die hun verantwoordelijkheid opnemen. Duitsland betaalt 157,5 miljoen en Italië 104 miljoen, waardoor beide landen goed zijn voor meer dan de helft van de opgehoeste middelen. België betaalt 10 miljoen euro: iets minder dan Tsjechië en Polen. 

Verder valt op dat het geld vooral gebruikt wordt om voor zogenaamde migratiemanagement en om clandestiene migratie tegen te gaan via grenscontroles en patrouilles langs de migratieroutes in Mali, Niger en Sudan. Zo wordt de Sudanese grens met Libië gecontroleerd door zogenaamde Rapid Support Forces, bemand door dezelfde milities die medeverantwoordelijk zijn voor de genocide in Darfur.

Nog een verzwegen gevolg van strengere grenscontroles: tussen Afrikaanse landen bestaat al decennialang een regionale migratie van land- en seizoensarbeiders. Tachtig procent van alle migratiebewegingen in West-Afrika is regionaal, slechts een kleine minderheid van de arbeiders reist naar Europa. Door de strenge grenscontroles wordt deze regionale economische migratie sterk bemoeilijkt.

Maar het meest zorgwekkende neveneffect van het afsnijden van migratieroutes is dat veel vluchtelingen en migranten nu langs alternatieve en veel gevaarlijkere routes reizen. Daardoor neemt de afhankelijkheid van mensensmokkelaars toe en vallen er veel slachtoffers in de Sahara.

3. Europese ministers beloven dat terugnameakkoorden met Afrikaanse landen de problemen zullen oplossen. Maar Afrikaanse leiders willen niet weten van deze deals.

Belgisch premier Charles Michel is een van die Europese regeringsleiders die regelmatig aankondigt dat de EU zo snel mogelijk met de regeringen van Mali, Niger en Senegal akkoorden moet sluiten over de vrijwillige terugkeer van afgewezen asielzoekers en clandestiene migranten.

Probleem: veel Afrikaanse leiders weigeren die akkoorden uit te voeren. Ze hebben daar goede redenen voor. Uit rapporten van de Wereldbank blijkt dat West-Afrikaanse landen financieel afhankelijk zijn van het geld dat emigranten naar hun familie in het thuisland sturen. In Liberia, Gambia en Senegal zijn die geldzendingen goed voor 15 à 20 procent van het bnp.

De Wereldbank schat dat het totale aantal van die zogenaamde remittances naar sub-Saharisch Afrika 38 miljoen dollar bedroeg in 2017, een stijging met 10 procent tegenover het jaar daarvoor.

Door Europa opgedrongen terugnameakkoorden zijn dan ook bijzonder onpopulair bij Afrikanen. In die mate dat Afrikaanse leiders vrezen dat het doordrukken van zulke akkoorden voor protesten en opstanden zal zorgen.

4. De strijd tegen Afrikaanse armoede zorgt eerst voor meer migratie, en pas tien à twintig jaar later voor een daling.

Als je migratiestromen onder controle wil krijgen, dan moet je de grondoorzaken van migratie oplossen. Goed plan, maar je moet wel wat geduld hebben. Uit alle onderzoeken blijkt dat economische groei er in een eerste fase voor zorgt dat meer mensen migreren. Pas wanneer het bnp per hoofd van de bevolking gestegen is tot 8.000 à 10.000 dollar, beslissen steeds meer mensen om in hun eigen land te blijven.

Onder meer onderzoeker Michael A. Clemens (Center for Global Development) komt tot de conclusie dat in Afrikaanse landen waar de bevolking het gaandeweg beter krijgt, het extra geld vaak wordt geïnvesteerd in een migratieproject van een jong familielid.

Migratie-experts roepen Europese beleidsmakers op om vooral in Afrikaanse samenlevingen te blijven investeren, maar waarschuwen ervoor om dat niet voor te stellen als een quick fix voor migratie. Ook Bart Staes en Judith Sargentini waarschuwen in hun rapport voor een frustratiepunt 'waarbij de Europese publieke opinie zal eisen om de hulp aan Afrikaanse landen af te bouwen'.

5. Als we nog meer migratie willen, moeten we vooral blijven 'wheelen en dealen' met dictators en wapens blijven uitvoeren.

“Het is vreemd dat veel Europese beleidsmakers anno 2018 de belangrijkste factoren voor migratie steeds meer over het hoofd zien of verzwijgen: instabiliteit, onveiligheid en een gebrek aan politieke vrijheid.” Dat zegt hoogleraar Christiane Timmerman, directeur van het Centrum voor Migratie- en Integratiestudies van de Universiteit Antwerpen.

“In onze studie Imagining Europe from the Outside onderzochten we in Senegal, Marokko, Turkije en Oekraïne waarom mensen naar Europa willen vertrekken. Tot onze verrassing bleek dat mensen vooral migreren omdat ze op een plek willen wonen waar een democratische rechtsstaat heerst, waar de mensenrechten worden gerespecteerd, waar er weinig corruptie is, waar mannen en vrouwen gelijke kansen hebben en waar er sprake is van een eerlijke meritocratie. Stabiliteit en democratie in eigen land blijken veel belangrijker dan de economische voordelen die men in Europa verwacht. Dat heeft veel te maken met het feit dat een sterke rechtsstaat ook een gevoel van hoop creëert.”

In die zin is het volgens Timmerman nefast dat Europese regeringen genormaliseerde betrekkingen aanknopen met dictators en autoritaire leiders.

6. Afrika verliest jaarlijks 55 miljard dollar aan kapitaalvlucht, en Afrikanen reizen hun geld gewoon achterna.

Nogal wat westerse bedrijven beheersen de finesse om met Afrikaanse leiders contracten af te sluiten waarbij de overheid en de bevolking miljarden aan inkomsten verliezen. Berucht zijn de deals over Congolese mijnbouwconsessies waarbij Kabila-getrouwen winstgevende mijnen voor een prikje verkopen, om dan achteraf miljoenen aan smeergeld te ontvangen via financiële constructies op de Maagdeneilanden.

Volgens de organisatie Tax Justice Network verliezen Afrikaanse landen jaarlijks naar schatting 80 miljard dollar (68,7 miljard euro) aan kapitaalvlucht. De Burundese topeconoom Léonce Ndikumana berekende dat 39 Afrikaanse landen tussen 1970 en 2010 een astronomisch bedrag van 1,3 biljoen dollar aan kapitaalvlucht verloren. Uit een recent rapport van Honest Accounts blijkt dat er in 2015 meer geld via kapitaalvlucht uit Afrika wegvloeide dan dat er ontwikkelingsgelden, remittances en leningen binnenkwamen.

De Congolees-Nederlandse auteur Alphonse Muambi, die zelf afkomstig is uit de grondstofrijke regio Katanga, drukt het kernachtig uit: “Afrikaanse migranten volgen gewoon dezelfde route als die van de Afrikaanse grondstoffen en het Afrikaanse geld: richting Europa. Afrikanen komen niet naar Europa om te profiteren van rijkdom en geld: ze komen gewoon genieten van hun geld en hun rijkdom.”

7. Een efficiënt Europees migratiebeleid? Voer minder kippen en melkpoeder uit naar Afrika.

Uit alle onderzoeken blijkt dat de landbouw in sub-Saharisch Afrika in een permanente staat van crisis verkeert. En dat heeft veel te maken met het Europese handelsbeleid.

Zo onderzochten Europarlementariërs Bart Staes en Judith Sargentini hoe het Europese melkpoeder de Afrikaanse markt verzadigt, waardoor Afrikaanse veeboeren hun verse melk niet meer kwijtraken. Het exportvolume blijft toenemen: van 12.900 ton in 2011 naar 36.700 ton in 2016. Europees melkpoeder is drie keer zo goedkoop als lokaal geproduceerde verse melk.

Een soortgelijk fenomeen doet zich voor in de kippensector, waar Europa de West-Afrikaanse markt overlaadt met tonnen kippenvleugels. 

8. Wil je minder illegale migratie? Zorg dan voor meer legale migratie.

Meer legale en tijdelijke migratie: het is een taboe voor Europese conservatieven en zij die vinden dat Afrikaanse migranten in Europa voor culturele kortsluitingen zorgen.

Christiane Timmerman, directeur van het Centrum voor Migratie- en Integratiestudies van de Universiteit Antwerpen: “Door de vergrijzing zullen we op de Europese arbeidsmarkt met steeds grotere tekorten kampen, zelfs als we de huidige werklozen en migranten kunnen inschakelen. Daarom moeten we de demografische groei in Afrika deels durven bekijken als een arbeidsreservoir. Eigenlijk vullen het Afrikaanse surplus en het Europese tekort elkaar aan, en dat geldt voor zeer uiteenlopende sectoren: zorg en huishoudelijk werk, maar ook de ICT-sector.

Een versoepeling van de legale migratie zal er volgens Timmerman ook voor zorgen dat er meer tijdelijke migratie komt, de zogenaamde circulaire migratie. “Momenteel moet een migrant zijn leven wagen en een fortuin aan mensensmokkelaars betalen om in Europa een job te bemachtigen. Na zulke menselijke en financiële investeringen denkt zo iemand er niet aan om naar Afrika terug te keren.”

Alphonse Muambi: “Als er mogelijkheden zijn voor tijdelijke, circulaire migratie zullen veel Afrikanen daarvan gebruikmaken. Het eerste waaraan een Afrikaan denkt als hij of zij in Europa arriveert, is om op een dag terug te keren naar zijn land. Het is koud in Europa en ook het sociale leven is hier onderkoeld. Eigenlijk is deze omgeving totaal onaangepast aan Afrikanen. De levenskwaliteit is hoger in Afrika. Wij zijn niet gekomen omdat het hier zo gezellig is, maar omdat in Afrika wolven aan de macht worden gebracht die ons opjagen en die, in teamverband met internationale bedrijven, aan de haal gaan met onze grondstoffen.”

Christiane Timmerman geeft toe dat de manier waarop veel Europeanen de culturele verschillen met migranten ervaren, het grote rotsblok is van dit debat. “Het demografische plaatje mag dan al simpel en logisch zijn, als mensen de verschillen met mensen met een vreemde religieuze en culturele achtergrond als verschrikkelijk ervaren, dan is dat een realiteit waar je niet zomaar naast kunt kijken. Maar in plaats van vooral in te zetten op de grote retoriek over de verschillen tussen ‘wij’ en ‘de anderen’ blijkt het relevanter te zijn om oplossingsgericht te werken op de kleinere elementen die aantoonbaar voor irritatie zorgen. 

"Zo lijkt het verschil in visie op alcoholgebruik slechts een klein probleem, maar het zorgt er wel voor dat Belgische ouders er niet in slagen om moslimouders bij bepaalde schoolactiviteiten te betrekken, en dat moslimstudenten geen aansluiting vinden bij het sociale studentenleven op campussen. Zulke zaken oplossingsgericht en openlijk bespreken lijkt me veel nuttiger dan voortdurend ideologische discussies te lanceren.”