Wat verandert het WK 2018 voor de Russen en voor Vladimir Poetin?

De voorbije weken kreeg ik geregeld de vraag of het niet gevaarlijk was om naar Rusland te gaan voor het Wereldkampioenschap voetbal. De beelden van de Russische hooligans in Marseille tijdens het EK in 2016 hadden blijkbaar diepe sporen nagelaten.

Velen leken te verwachten dat de Russische hooligans in Rusland klaarstonden om voetbalsupporters met de blote vuist knock-out te slaan. En de berichtgeving in de westerse media deed er weinig aan om dat (foute) beeld bij te stellen.

Vooral in Groot-Brittannië deden de media er alles aan om de angst voor Rusland aan te wakkeren. De Britse supporters waren immers het doelwit geweest van de Russische knokploegen in Marseille. En na de vergiftigingszaak rond Skripal kon wat extra anti-Russische hysterie blijkbaar geen kwaad.

Een Britse supporter in Volgograd begreep er niets van. "Ik maak me bijna zorgen, de Russen zijn te vriendelijk. Ik sprak met een ultra met een Marseille 2016 tattoo op zijn been en het enige wat hij wou doen was me omhelzen", zei hij tegen de correspondent van The Independent. Het toont nog maar eens aan hoe weinig we van elkaar weten, ook al leven we op hetzelfde continent en zijn onze geschiedenis en cultuur innig met elkaar verbonden.

Ik heb intussen drie speelsteden bezocht tijdens dit WK (Moskou, Rostov en Sint-Petersburg) en ik zie nu op straat een heel ander Rusland dan het land dat ik gewoon ben. Let wel: op straat, niet in de privésfeer.

Een van de zaken die me aantrekken in Rusland, is precies de enorme hartelijkheid waarmee Russen je binnenlaten in hun leefwereld eens je hun vertrouwen hebt gekregen. Maar op straat is daar meestal weinig van te merken. Lachen in de metro lijkt soms wel een misdrijf.

Leden van de ordestrijdkrachten en andere overheidsdiensten blinken in normale tijden uit in onvriendelijkheid. Ze snauwen je toe zodat je meteen weet dat zij belangrijker zijn en dat je hen maar beter kunt gehoorzamen. Als je hen dan vriendelijk antwoordt (iets in de aard van: "Goedendag, wat is het probleem?") weten ze vaak even niet meer wat zeggen. Want ook zij beseffen dat dit voor hen maar een pose is, dat ze een spel spelen en door jaren misvorming vaak vergeten zijn dat het ook anders kan.

De voorbije week zag ik zelfs enkele vriendelijke politieagenten. In Rostov verbroederden twee Kozakken en een politieagent met Braziliaanse supporters die met blikjes Hoegaarden rondliepen. Je mag in Rusland niet met alcohol op straat lopen, ook niet tijdens het WK, maar de Brazilianen mochten gewoon verder wandelen. Op de luchthaven gaf de veiligheidsbeambte met een brede glimlach mijn paspoort terug en wenste me een leuk verblijf.

In de drie steden was het voortdurend een groot feest, soms zelfs nog meer voor dan na de wedstrijden. In Moskou hadden Columbianen een terras in de buurt van het Rode Plein ingenomen en hun innige blijdschap werkte aanstekelijk op alle passanten, ook de Russen. Ze ontrolden een groot spandoek, wat in normale omstandigheden meteen een politieoptreden zou veroorzaken.

De oever van de Don rivier in Rostov werd voor de wedstrijd tussen Brazilië en Zwitserland even klein Rio, met geel en groen uitgedoste Braziliaanse supporters en sambamuziek. Russen en Zwitsers dansten enthousiast mee met de Brazilianen. In het anders oersaaie Saransk werd gesproken over een Peruviaanse invasie voor de wedstrijd tegen Denemarken.

Het Kremlin heeft duidelijk richtlijnen gegeven. Dit Wereldkampioenschap moet een grote PR-operatie worden om het imago van Rusland in de wereld te verbeteren. Het land krijgt door dit event honderdduizenden buitenlanders over de vloer die anders nooit naar Rusland zouden komen.

Zo’n kans krijg je maar een keer, moet Poetin gedacht hebben. Het Westen schildert Rusland geregeld af als geïsoleerd, agressief, niet te vertrouwen. Dit is een unieke gelegenheid om de gewone man en vrouw buiten Rusland, en vooral het Westen, ervan te overtuigen dat hun politici het fout voorhebben.

Er zijn ook kosten nog moeite gespaard om indruk te maken op de buitenlandse supporters. De stadions die ik heb gezien, in Moskou, Sotsji, Rostov en Sint-Petersburg, mogen er zijn. Dat van Sint-Petersburg is zelfs ronduit spectaculair: het ligt als een vliegende schotel aan de Finse Golf, niet ver van de nieuwe Gazpromtoren die met 462 meter het hoogste gebouw van Europa is geworden.

Is Rusland dan fundamenteel veranderd? Ik denk het niet. Datzelfde spectaculaire stadion van Sint-Petersburg is een van de duurste in de wereld geworden, terwijl dat helemaal niet de bedoeling was. Het project is vijf keer duurder geworden dan aanvankelijk gepland en daarbij heeft corruptie ook een rol gespeeld. 

Oppositieleider Navalny zat in de gevangenis tot de dag dat het WK begon na het organiseren van betogingen tegen Poetin op 5 mei. Tijdens die betogingen werden ook honderden manifestanten gearresteerd. De directeur van mensenrechtenorganisatie Memorial in Tsjetsjenië zit nog altijd in de cel, ondanks acties van onder meer Amnesty International om hem vrij te krijgen.

Ramzan Kadirov, de autoritaire leider van Tsjetsjenië, maakte intussen mooi weer met de Egyptische spelers, en dan vooral met sterspeler Mo Salah. Zij hebben in Grozny hun basiskamp. Mo-Salah kreeg overigens veel kritiek omdat hij zich uitgebreid liet filmen en fotograferen met Ramzan Kadyrov en met geen woord repte over de mensenrechtensituatie in de islamitische deelrepubliek.

Ook op de dag dat het WK begon, liet Rusland even kort voelen dat de interne situatie niet wezenlijk is veranderd. Een Britse homoactivist die een eenmanspiket hield in de buurt van het Rode Plein werd meteen gearresteerd. Normaal gezien zijn eenmansprotesten legaal in Rusland, vanaf twee of meer deelnemers moet er toestemming worden gevraagd. Maar tijdens het WK zijn ook eenmansprotesten verboden in de speelsteden en daarop baseerden de ordediensten zich om de activist op te pakken.

De studenten van de Moskouse universiteit hadden in de aanloop naar het WK ook al gevoeld dat de ruimte om te protesteren niet groter was dan anders. Een groep studenten zag het niet zitten dat op het plein voor de universiteit een fanzone zou komen. Zij vreesden dat het lawaai en de veiligheidsmaatregelen de universiteit helemaal zouden verlammen, net op het moment dat er examens waren. Er werd hen veel beloofd, maar uiteindelijk kwam de fanzone er min of meer zoals voorzien. Ze werd alleen 300 meter verder van de universiteit gebouwd.

Intussen werd de druk op de protesterende studenten opgevoerd. Er werd hen duidelijk gemaakt dat ze slechte punten zouden halen op hun examen als ze deelnamen aan het protest. Enkele studenten werden zelfs ook even gearresteerd, onder meer voor het spuiten van graffiti op een wegwijzer voor supporters, iets wat niet meteen een grond is om een strafzaak te beginnen.

De buitenlandse bezoekers van Rusland komen ook maar deels in contact met de grote beveiligingsoperatie die is opgezet om een verstoring van het WK onmogelijk te maken. Op dagen dat er in een stad wordt gespeeld, worden grote delen van de wijken rond het stadion afgesloten voor verkeer waardoor je soms lange afstanden te voet moet afleggen om op je bestemming te geraken.

Publieke zones zijn beveiligd met betonblokken, die wel vaak mooi verstopt zijn. In Moskou zijn ze omgevormd tot geïmproviseerde zitbanken. Er worden enorme aantallen politieagenten ingezet, zozeer zelfs dat steden waar niet gespeeld wordt, zich zorgen maken omdat zij het met minder politie moeten doen.

Dat is evenwel enkel de zichtbare kant van de beveiliging. Achter de schermen is maanden gewerkt om dit WK vlot te laten verlopen. De hooligans zijn in kaart gebracht en hebben een duidelijk advies gekregen niet naar het WK te komen. Zij die dat advies in de wind sloegen, werden afgestopt door de fan-ID die iedereen moet aanvragen die met een ticket naar een wedstrijd wil gaan.

De leider van de Russische supportersunie, Aleksandr Sjprigin, die nog uit Frankrijk werd gezet na de rellen in Marseille, kreeg geen fan ID toen hij met een ticket van een vriend naar de openingswedstrijd wou gaan. Het systeem is niet 100% waterdicht - een supporter die op de zwarte lijst stond, kon toch een fan ID krijgen - maar zorgt ervoor dat de Russische autoriteiten perfect kunnen controleren wie naar de wedstrijden gaat.

De voorbije maanden heeft de binnenlandse veiligheidsdienst FSB er ook alles aan gedaan om het terreurgevaar tot een minimum te herleiden. President Poetin had in een speech in februari die opdracht nog eens extra benadrukt: de ordediensten moesten een maximale veiligheid verzekeren voor de voetballers en de supporters.

Alle middelen leken goed te zijn. In de Russische alternatieve pers verschenen zelfs berichten over folteringen om bekentenissen af te dwingen, onder meer bij het opdoeken van een zogezegd netwerk van anarchisten die bomaanslagen wilden plegen tijdens het WK.

Toen wij in Rostov de patrouillerende Kozakken filmden, overigens in afspraak met hun plaatselijke leider, stond al vlug een drukdoend telefonerende man in onze buurt. Hij maakte zich niet bekend maar liet wel verstaan dat alles via de persdienst van het ministerie van Binnenlandse Zaken moet gaan.

Maar dat ministerie is voor ons, journalisten, bijna onbereikbaar. Drie weken voor het begin van het WK schreven we op hun vraag een officiële brief met de vraag om een interview te kunnen doen over de aanpak van de veiligheidsdiensten. Pas op het laatste moment werd de aanvraag goedgekeurd en doorgegeven aan de lokale afdeling in Moskou.

Uiteindelijk stonden we op straat met twee Engelssprekende officieren van de speciale ‘Toeristenpolitie’, een afdeling die vooral is opgericht om buitenlanders die in de problemen komen bij te staan. Een mooi initiatief natuurlijk, maar wel iets helemaal anders dan wat we gevraagd hadden. De twee boomlange mannen waren overigens een perfect voorbeeld van de PR-operatie die Rusland heeft opgestart voor dit WK.

Een van hen was tot enkele jaren geleden een verkoopmanager geweest maar was naar eigen zeggen op zoek gegaan naar een vaste baan voor zijn gezin. Hij zei het allemaal met een brede glimlach alsof hij nog altijd een verkoper was.

Soms loopt er iets mis, zoals tijdens het eerste weekend van het WK toen een taxichauffeur in Moskou plots het voetpad opreed en enkele voetgangers neermaaide, onder wie ook enkele Mexicaanse supporters. De beelden van de verkeerscamera gaven geen uitsluitsels of dit een ongeval of een aanslag was. Maar de autoriteiten waren er als de kippen bij om de Kirgizische taxichauffeur op te voeren die met een verhaal kwam dat hij door het vele werk nauwelijks had geslapen en door de vermoeidheid de rem en het gaspedaal had verwisseld. Het voorval zorgde even voor consternatie maar verdween snel uit de nieuwscyclus.

President Poetin kan alvast tevreden terugkijken op de eerste week van het WK. De beelden die de media nu verspreiden van Rusland en die de supporters via sociale media rondsturen, beantwoorden perfect aan het beeld dat hij wou geven van Rusland: een land dat open staat voor buitenlanders en iedereen met een warm hart ontvangt.

Intussen doet de Russische voetbalploeg het boven verwachting goed wat zorgt voor een snel toenemende steun onder de bevolking. Poetins beleid draait voor een groot deel rond Russisch patriottisme, en dit is patriottisme in het kwadraat.

De extase van de Russische supporters in de fanzone tijdens de wedstrijd tegen Egypte zal ik niet licht vergeten. Achteraf werd er nog lang gevierd in de straten van Sint-Petersburg waar alles deze dagen een extra feesttintje krijgt vanwege de witte nachten, de periode dat de zon wel even onder de horizon verdwijnt maar het nooit echt donker wordt.

Op 15 juli is het WK voorbij en gaat Rusland vermoedelijk weer over tot de orde van de dag en dat is een verderzetting van het bestaande beleid. President Poetin heeft in de eerste weken van zijn nieuwe ambtstermijn duidelijk gemaakt dat hij geen fundamentele koerswijziging wil.

Er komt geen fundamentele herziening van de houding tegenover het Westen en ingrijpende economische hervormingen, die volgens de meeste economische specialisten nodig zijn, blijven uit. Enkele de meest dringende zaken worden aangepakt, zoals de verhoging van de pensioenleeftijd die een crash van het pensioenstelsel moet voorkomen. De onpopulaire maatregel werd niet voor niets afgekondigd net voor de openingswedstrijd van het WK, toen de meeste Russen alleen maar oog hadden voor de prestatie van de nationale voetbalploeg tegen Saudi-Arabië. 

De gok mislukte deels want de populariteit van Poetin daalde volgens een peiling afgenomen enkele dagen na de openingswedstrijd tot het laagste niveau sinds 2013. Oppositieleider Navalny heeft overigens opgeroepen tot een betoging tegen pensioenhervorming tijdens het WK, op 1 juli, maar alleen in steden waar niet wordt gespeeld. Zo omzeilt hij het strikte samenscholingsverbod in die steden.

Toch kan het WK nog een deugdzame invloed hebben op de toekomstige ontwikkeling van de relaties tussen Rusland en het Westen. Vele mensen hebben nu met eigen ogen gezien dat de vele clichés die bestaan over Rusland, niet altijd kloppen. 

En misschien zien meer en meer Russen in door hun contacten met westerse supporters dat de beeldvorming in Rusland over het Westen ook veel te wensen overlaat. Het is een vaak voorkomend euvel als spanningen toenemen: er wordt een vijandbeeld gecreëerd dat in vele gevallen met de realiteit niet veel meer te maken heeft.

Het was in de jaren tachtig voor mij de aansporing om mij journalistiek te gaan bezighouden met de Sovjet-Unie en Oost-Europa en ik merk, jammer genoeg, dat die nood nu weer even groot is als toen.