"Mensen die zich als progressief bestempelen, blijken vaak conservatief in hun visie op milieu"

In Torhout heeft het Agentschap Wegen en Verkeer 200 bomen geveld, een vergissing waar de stad zwaar aan tilt. Valt het u ook op dat mensen bijzonder gevoelig geworden zijn voor bomen?

Patrick Loobuyck: “Ik herken het fenomeen, al is het niet eenvoudig om er de vinger op te leggen. Het is ook niet nieuw: als er een kostbaar stuk natuur verdwijnt voor industrie of recreatie, dan volgt er protest. Denk aan het Lappersfortbos in de buurt van Brugge, enkele jaren geleden, of aan cabaretier Wouter Deprez die met zijn verzet (tegen de kapvergunning voor het Limburgse transportbedrijf Essers, LD), om het toepasselijk te zeggen, flink aan de boom geschud heeft.

“Wat bij de reactie in Torhout extra meespeelt, is dat het niet de eerste keer is dat het Agentschap Wegen en Verkeer te veel bomen omhakt. Denk ook aan het relletje over de exemplaren die weg moesten omdat er zich anders transitmigranten achter konden verschuilen.”

Een ander teken des tijds zijn de talloze boeken die over bomen en planten verschijnen. De Italiaanse neurobioloog Stefano Mancuso en de Duitse bosspecialist Peter Wohlleben, om er twee te noemen, schreven bestsellers.

“Wat mij daar vooral bij opvalt, is dat dat werk niet van zweverige boomknuffelaars afkomstig is, maar van wetenschappers. Die mensen vertellen hun lezers op bevattelijke wijze dat bomen deel zijn van een heel systeem en elkaar bijvoorbeeld kunnen helpen. Het doet me denken aan wat de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett zegt: dat als je iets wetenschappelijk benadert, de betovering daarom niet verbroken wordt. Integendeel, vanuit het wetenschappelijk onderzoek kun je juist erg verwonderd zijn over hoe een boom precies in elkaar steekt. De auteurs die u noemt slagen erin die verwondering ook bij hun publiek te wekken. Het is een beetje wat een Frans de Waal in Nederland over de dieren heeft geschreven: ‘Zijn we slim genoeg om in te zien hoe slim ook dieren zijn?’”

In Zwitserland heeft de federale commissie voor ethiek beslist dat bomen en planten morele waarde hebben. Meerdere landen denken ook na over rechtspersoonlijkheid voor dieren.

“Over het toelaten van dieren en planten tot onze morele cirkel woedt inderdaad een stevig debat onder collega-filosofen, ja. Sommigen, destijds ook (de Gentse filosoof, LD) Jaap Kruithof, denken ecocentrisch en zeggen dat ecosystemen en dieren waarde op zich hebben, en dat die waarde los staat van wat de mens ervan denkt. De strekking waar ikzelf toe behoor, of iemand als Etienne Vermeersch, staat daar lijnrecht tegenover en is antropocentrisch. De natuur heeft waarde voor zover de mens haar waarde toekent: esthetische waarde, gezondheidswaarde, utilitaire waarde. Dat neemt niet weg dat je oprecht bekommerd kunt zijn om het leefmilieu.”

Los van het academische debat: in de aanloop naar de verkiezingen leeft het thema in de samenleving. In Torhout ging het over de luchtzuiverende kwaliteit van bomen, in Brussel komt Filter Café Filtré, gisterochtend nog, al maanden op straat voor schone lucht...

“... en in Gent hebben we de meting gehad naar aanleiding van het circulatieplan, dat goed blijkt uitgedraaid voor de voorstanders ervan, want de lucht die we er inademen is vandaag gezonder. Met andere woorden: politici kunnen niet meer onder het thema schone lucht uit. Straks krijgen we de resultaten van het onderzoeksproject Curieuze­neuzen. Er zijn ontzettend veel mensen die willen weten hoe het gesteld is met de luchtkwaliteit in hun buurt. Het thema leeft sterk, bomen spelen daar een belangrijke symbolische rol in. In onze tijd scoor je dus politiek met bomen, ja.

“Daar komt ook de Vlaamse context nog bij, een lastige kwestie. Bomen, bos en Vlaanderen: ze gaan niet goed samen en dat speelt mee in het protest. Het besef is reëel dat er niet nóg meer gekapt moet worden dan nu al het geval is. Ondanks een ontbossingsverbod gaat er jaarlijks gemiddeld nog altijd tot 200 hectare tegen de vlakte. Joke Schauvliege heeft met haar boskaart wel geprobeerd om zonevreemde bossen te erkennen, maar ze heeft bakzeil gehaald omdat Geert Bourgeois niet mee wilde.”

Het lijkt wel huilen met de pet op.

“Wat ik vooral mis in het publieke debat, is de grote verontwaardiging over het ontbreken van een structureel bosbeleid in Vlaanderen. Dat is schrijnend. Een rij bomen die tegen de vlakte gaat, daar reageren we emotioneel op. Intussen slagen we er niet in om onze verontwaardiging naar het structurele niveau te vertalen. Het beleid trekt nog altijd niet volop de kaart van bomen en bossen.”

We hebben onszelf sinds Aristoteles als heer en meester van de schepping beschouwd. Loopt dat paradigma op zijn laatste benen?

“Die idee gaat uiteraard terug tot het Joods-christelijke scheppingsverhaal. Anders dan in animistische culturen wordt de natuur er ontheiligd. God verdwijnt naar de bovennatuur en de natuur zelf wordt aan de mens gegeven. We moeten er weliswaar als een goede rentmeester voor zorgen, maar we mogen ze naar onze hand zetten. Sommige auteurs zien hier de basis van wat zich later ontwikkelt als onze technologisch-kapitalistische consumptiemaatschappij, die op een doorgeslagen manier de natuur manipuleert.”

Keert van de weeromstuit dat animisme niet terug? Zit aan de vermenselijking van dier en plant niet een religieus kantje?

“Ik denk het niet. De grote religieuze verhalen zijn weggevallen. Je hebt altijd mensen gehad die in het alternatieve circuit met animisme bezig waren, maar ik zou het succes van bomen en planten niet als de voorbode van een nieuw religieus verhaal zien. Nogmaals, de mensen die vandaag over bomen schrijven, zijn wetenschappers. Ze schrijven op leesbare wijze voor een breed publiek, en doen dat om te laten zien hoe mooi, complex en kwetsbaar de natuur is.”

We beschouwen ecologie vaak als een progressief thema, maar eigenlijk zit het in een vreemd spanningsveld met het conservatieve denken.

“Milieuzorg steekt steeds vaker de links-rechtsgrens over en zit over het hele spectrum. Dat is een interessante paradox. Mensen die zichzelf als progressief bestempelen, blijken in werkelijkheid vaak conservatief in hun visie op leefmilieu, die erg romantisch is. Zelf zat ik onlangs met allemaal progressieve mensen rond een kampvuur, waar het ook over milieu en duurzaamheid ging. Alleen, op zich was dat kampvuur natuurlijk niet ecologisch, het was juist heel vervuilend. Het feit dat veel aanwezigen rookten, was ook niet ecologisch.” (lacht)

“Een heel andere strekking is het ecomodernisme, de idee dat technologie noodzakelijk is en dat we niet naar de traditionele landbouw terug kunnen. Dan gaat het over verticale tuinen waar per plantje berekend wordt hoeveel water en licht het mag krijgen. Of over wat we kunnen leren van planten voor de organisatie van menselijke structuren. Daar help je de wereld allicht meer mee vooruit dan door in je moestuin te werken. In je moestuin kun je werken omdat je dat fijn vindt, doe gerust, maar niet om de wereld te verbeteren – dat is een romantische gedachte. Als je de wereld wilt verbeteren, kun je beter inzetten op techniek.”

Een romanticus bent u op dit vlak niet. Nog nooit een boom omarmd, dus?

“Neen. Maar ik kan er wel van genieten om onder een boom te liggen, en verwonderd te zijn over hoe ingenieus hij in elkaar steekt.”