"Centrumrechts schuift op naar radicaal-rechts"

Met 448 stemmen voor, 197 tegen en 48 onthoudingen stelde het Europees Parlement het Hongarije van premier Viktor Orbán in gebreke omdat hij de onafhankelijkheid van justitie, vrijheid van menings­uiting en academisch onderzoek schendt, en een loopje neemt met de rechten van minderheden en migranten.

Een ruime meerderheid veroordeelt Viktor Orbán maar een betekenisvolle minderheid blijft voor hem stemmen. Wat zegt dit over de EU vandaag?

Sarah de Lange: “Wat je ziet in het Europees Parlement (EP), is dat strategische overwegingen nog altijd leidend zijn. Daarom is Orbán nu pas de wacht aangezegd en niet eerder. Er ligt nu wel een gedegen onderzoeks­rapport dat aantoont dat zijn regime illiberaal is, maar dat wisten we al. Wat is veranderd, is dat Manfred Weber, fractie­voorzitter van de Europese Volkspartij (EVP), graag de nieuwe Commissie-voorzitter wil worden na de Europese verkiezingen van volgend jaar. Dit type strategische overwegingen speelt in campagnetijd een grote rol.

“Om in zijn opzet te slagen, weet Weber dat hij op goeie voet moet staan met de sociaal­democraten en liberalen. Daarom houdt hij Orbán niet langer de hand boven het hoofd. Voordien had hij zijn Fidesz-partij juist nodig om zijn groep in het parlement een meerderheid te geven.”

Deze stemming lijkt een breuklijn aan te tonen. Zien we nu een voor­smaakje van de verkiezingen volgend jaar?

“Ja, er is mogelijk een nog grotere fundamentele verschuiving op komst. Tegelijk is die verandering misschien niet zo groot als wordt gesuggereerd. Voorbije verkiezingen, in Nederland maar ook in Zweden, legden de media in het narratief sterk de nadruk op een doorbraak van de populisten, maar op de verkiezingsdag zelf bleek het allemaal wel mee te vallen.

“Wat we ook zagen, is dat ook juist uitgesproken pro-Europese partijen, zoals de groenen en sociaal-liberalen, het ook goed doen. We zien wel polarisatie maar niet enkel aan één kant.”

De Europese Volkspartij houdt Orbán ondanks alles aan boord. Is dat verstandig?

“Ze doen dit nu al heel lang vanuit de idee dat ze bin­nen de EVP sterker druk kunnen uitoefenen. Dat loopt nu op zijn einde. Weber gaf aan geen ruimte te zien voor toenadering. De grote vraag nu is of Orbán zelf niet uit de EVP stapt. Radicaal-rechtse populistische partijen lonken naar hem. De Ita­liaan­se Lega nodigde hem al uit om een nieuwe Europese beweging te starten. Beide overlegden ook al met Steve Bannon, die zo’n beweging wil faciliteren. Het zou me dus niet verbazen dat hij toch voor die groepering kiest, waar ook anderen zich bij aansluiten.”

Zal Orbán deze stemming framen?

“Natuurlijk geeft deze stemming de radicaal-rechtse populistische partijen munitie, omdat in hun perceptie de Brusselse ‘elite’ samen deze stap zet. De punten waar Hongarije nu op bekritiseerd wordt, vinden zij een vraagstuk van nationale soevereiniteit. Het Europees Parlement en de Commis­sie horen zich hier helemaal niet mee te bemoeien, menen ze. In zijn reactie suggereerde Orbán dan ook dat de stemming juridisch niet correct was. Het is een bekende populistische tactiek die we in andere landen gezien hebben. En die zijn achterban en andere rechts-populisten aanspreekt.”

Het EP kwam te laat, en gaf de gedroomde voorzet voor zijn campagne?

“Het is inderdaad niet zo dat in de afgelopen periode nieuwe feiten aan het licht kwamen. Wat in het rapport stond, was al lang bekend. Veel politologen zeggen daarom dat men deze stemming veel eerder moest doen. Dan was de uitkomst ook een waarschuwing voor Polen geweest. Nu is dit mosterd na de maaltijd; in Polen is de situatie ook nijpend.”

Ook Zweden zag een verdere opmars van radicaal-rechtse populisten. Wat is de belangrijkste les van deze verkiezing?

“Deze verkiezing laat opnieuw zien hoe moeilijk gevestigde partijen het hebben. Toch ligt de focus in het algemene narratief te veel op het feit dat de arbeidersstemmen van de sociaal­democraten naar rechts­populisten gaan. Terwijl in Zweden – zoals eerder in Nederland – gematigd rechts de meeste kiezers zag overlopen.”

Iedereen lijkt het hondenfluitje van de populisten achterna te lopen: ‘Migratie is het dominante thema.’ Is dat niet stilaan een groter probleem dan de rechts-populisten zelf?

“Dit gebeurt nu al een tiental jaar en heeft een steeds grotere doorwerking op het beleid. De opschuiving die we in de campagnes zien, wordt vertaald in regeer­akkoorden, met agenda’s voor een strenger integratie- en migratie­beleid. Uit academisch onderzoek blijkt dat het beleid van gewone centrum­­rechtse coalities in de EU niet verschilt van coalities waarin rechts-radicalen zitten, zoals in Oostenrijk en Italië. In retoriek en symbool­politiek gaan die kabinetten misschien verder, maar in het fundamentele beleid zijn er geen grote verschillen. Centrum­rechts schuift op naar radicaal-rechts.”

Hoe oriënteren we het debat van de populistische agenda naar uitdagingen zoals het behoud van een gezonde welvaartsstaat...

(vult aan) “… en de veranderingen op de arbeidsmarkt zoals robotisering, het klimaat... Inderdaad, rond dat soort thema’s zullen gevestigde partijen toch actief met vernieuwende ideeën moeten komen. Nu zijn ze zelf te veel bezig met het idee dat ze migratie-uitdagingen onvoldoende benoemden en onvoldoende naar de kiezer geluisterd hebben.”

Terwijl je over migratie ook kan praten als een stukje van een grotere puzzel?

“Dat zeker. Neem nu onze bevolkingskrimp. Er zijn gebieden in West-Europa die leeglopen door interne migratie van platteland naar grootsteden en door dalende geboortecijfers. Dit is een aanknopingspunt om over migratie te spreken als onderdeel van andere vraagstukken voor de toekomst.”

Waarom gebeurt het dan niet, want academici zoals u praten er wél over?

“Er is bij politiek en media een gebrek aan inzicht hoe de verhoudingen in de politiek écht veranderen. Het is nog altijd niet ingezonken wie kiezers verliest aan wie en waarom. Het frame is dat de sociaal­democraten kiezers verliezen aan rechts-­populisten, omdat zij te weinig aandacht hadden voor de gevolgen van globalisering. Ook de media stellen dat zo voor, omdat het makkelijk is om verkiezingscampagnes scherp te stellen, wat dan weer goed is voor de verkoop. Na­tuur­lijk is migratie belangrijk, dat laat kiezers­onder­zoek zien, maar de meeste burgers zijn minstens even bezorgd over hun jobs, de kwaliteit en betaalbaarheid van de gezondheidszorg en woningschaarste.”

Intussen radicaliseren ook jongeren door de lokroep van het populisme, zo leerde ook het Schild & Vrienden-verhaal hier. Hoe voorkomen we verdere polarisatie?

“Hier verwijs ik graag naar wat Cas Mudde onlangs in The Guardian schreef. We moeten ons realiseren dat vocale groepen doorgaans een minderheid zijn, aan beide extremen van het politieke spectrum. De overgrote groep van burgers zit in het midden. Door hen moet je je veel meer laten leiden.

“Schild & Vrienden is een belangrijk vraagstuk voor onze veiligheidsdiensten, zoals elke extreme beweging die geweld als mogelijk middel ziet, maar we moeten ons realiseren dat ze maar enkele honderden actieve leden hebben. We mogen ons niet blindstaren op hun likes, want velen komen van gees­tesgenoten uit het buitenland of bots. Zulke groepen doen zich altijd groter voor dan ze werkelijk zijn.”