Een ding is zeker: Jamal Khashoggi zal nooit meer uit dat Saudische consulaat komen

Een stuk of twintig camera’s van Turkse en internationale tv-zenders staan gericht op de ingang van het consulaat van Saudi-Arabië in Istanbul. Waarop wachten ze? Op het moment dat de Saudische journalist Jamal Khashoggi opeens tevoorschijn zal komen, levend en wel?

Uitgesloten, dat zal niet gebeuren. De 59-jarige Khashoggi ging acht dagen geleden het gebouw binnen voor een paar formaliteiten in verband met zijn aanstaande huwelijk en is sindsdien niet meer gezien. Zijn Turkse verloofde sloeg alarm na buiten uren op hem te hebben gewacht.

Inmiddels speelt Khashoggi, een criticus van de Saudische regering, de hoofdrol in een diplomatiek steeds venijniger wordend steekspel tussen Turkije en Saudi-Arabië, dat vanaf de zijlijn bezorgd wordt gadegeslagen en becommentarieerd door de Amerikaanse president Donald Trump, de Europese Unie, het VN-mensenrechtenbureau en een groeiend leger sympathisanten van het vrije woord.

Wat er met Khashoggi is gebeurd, laat zich slechts raden. Dat hij zich niet meer in het consulaat bevindt, staat vast. De Saudische regering heeft Turkije dinsdag immers gevraagd de diplomatieke missie te komen doorzoeken. Turkije heeft het aanbod aanvaard en zal spoedig in actie komen.

Vermoord?

Welbeschouwd zijn er twee mogelijkheden. Of Khashoggi is in het consulaat vermoord en op een of andere manier heeft men zijn lichaam, al dan niet in stukken gehakt, doen verdwijnen. Of hij is, wellicht via een achterdeur of ‘s nachts, door de Saudi’s meegenomen en naar elders vervoerd. Ook in dat geval kan het ergste worden gevreesd.

De Saudische regering houdt vol dat Khashoggi vorige week dinsdagmiddag na gedane zaken gewoon het pand heeft verlaten, maar alle andere betrokken partijen benadrukken dat de bewijslast omgekeerd is. "Het is aan de Saudi’s om aan te tonen dat niet is gebeurd waar we allemaal bang voor zijn", zei de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan.

Karakterloos geel gebouw

Intussen kunnen de camera’s nu al dagenlang weinig anders doen dan de plaats delict in beeld brengen: een karakterloos geel gebouw in de wijk Levent, tegenover supermarkt Migros en de Levent Tennis Club. Ook de met prikkeldraad gecoiffeerde muur om het pand is geel. Dichterbij dan 4 meter kun je niet komen, want de politie heeft hekken geplaatst.

Slechts af en toe komt er wat leven in de brouwerij, nemen cameralieden hun positie in en trekken verslaggevers hun gezicht in de ernstige plooi. Dan zijn er medestanders van de vermiste journalist gearriveerd, worden spandoeken ontrold en leggen woordvoerders verklaringen af, verontrust of verontwaardigd. Zo verscheen vrijdag opeens de Jemenitische Nobelprijswinnares Tawakkol Karman ten tonele, met de poster ‘Free Jamal Khashoggi’.

Dinsdag torst een groepje vrouwen een spandoek met de tekst ‘Waar is Jamal Khashoggi? Wij eisen uitleg. Zijn familie heeft er recht op dat hij terugkeert.’ Het is een delegatie van de Turkse mensenrechtenbond IHD, die al eerder acte de présence gaf.

"Wij gaan ervan uit dat hij is vermoord", zegt vicevoorzitter Eren Keski, al antwoord gevend op haar eigen spandoekvraag. "Maar Saudi-Arabië en Turkije moeten allebei duidelijkheid scheppen. Verdwijningen komen in beide landen voor."

Aan de goede kant van de mensenrechtenstreep

Zo wordt de zaak-Khashoggi ook een beetje een spiegel voor de Turken. Keski (eveneens 59 jaar oud) is er de persoon niet naar om haar eigen regering uit de wind te houden. In 1995 zat ze al eens gevangen en in maart dit jaar kreeg ze de mensenrechtenprijs van het Nederlandse Helsinki Comité.

Parlementslid Sezgin Tanrikulu van de oppositiepartij CHP, ook opgedoken voor de camera’s, formuleert het nog scherper. "Het is veelzeggend dat Saudi-Arabië ons land uitkoos voor deze misdaad", zegt hij. "Het schenden van de mensenrechten door Turkije gaf de Saudi’s het lef om het hier te doen."

Maar eigenlijk is zulke kritiek op het ogenblik tamelijk zeldzaam. Internationaal krijgt de Turkse regering volop steun in haar streven de waarheid boven tafel te krijgen. Turkije staat voor de verandering eens aan de goede kant van de mensenrechtenstreep. Het is de tegenpartij in Riyad die alle vuur aantrekt. "We verwachten een grondig onderzoek en volledige transparantie van de Saudische autoriteiten", zei EU-buitenlandchef Federica Mogherini dinsdag.

Kroonprins is dol op applaus

Met de mensenrechten, toch al niet het pronkjuweel van de Saudische leiders, is het verder bergafwaarts gegaan sinds het aantreden twee jaar geleden van de jonge kroonprins Mohammed bin Salman. Hij is dol op applaus voor zijn – bescheiden – sociaal-culturele hervormingen, maar wie kritiek durft te leveren, kan worden gearresteerd. Dat gold zelfs voor vrouwen die actievoerden voor opheffing van het autorijverbod voor vrouwen, nota bene een van Mohammeds hervormingen.

De kroonprins was vaak het onderwerp van de scherpe columns die Jamal Khashoggi de afgelopen jaren publiceerde in de The Washington Post en in Arabischtalige media. Ook over de Saudische oorlogvoering in Jemen was de journalist uiterst kritisch. Dat hij daarmee gevaar liep, wist hij. Niet voor niets vestigde hij zich een jaar geleden in de Verenigde Staten.

Maar het ontvoeren en vermoorden van dissidenten in het buitenland: dat zou, als het waar blijkt te zijn, een poetineske escalatie van de repressie betekenen. Uit dat troebele vaatje hadden de Saudi’s voor zover bekend nog niet getapt.

Opzetje van Qatar

Bovendien wordt op die manier het land waar het zich allemaal afspeelt, Turkije, ernstig geschoffeerd. De zaak-Khashoggi dreigt een al sterk bekoelde relatie verder te ondermijnen. De Saudi’s nemen het de Turken kwalijk dat zij, vooral met betrekking tot Syrië, diplomatiek aankruipen tegen hun aartsvijand Iran. Bovendien steunt Turkije het kleine Qatar in zijn conflict met Saudi-Arabië en de andere Golfstaten. Toen die Qatar gingen boycotten, stuurde Ankara en voedsel en militairen. In Saudische media wordt de vermissing van Khashoggi al een opzetje van Qatar genoemd.

Een ‘diplomatieke crisis zonder weerga’ dreigt tussen de twee landen, aldus de Turkse krant Hürriyet. "De Saudi’s hebben de Turkse reactie onderschat, óf het kan ze helemaal niets schelen. Je kunt je afvragen wat het meest vernederend is."