De zin van ons leven, waar ligt die nu weer?

Deze week vertelt VRT NWS de verhalen van jonge mensen die op zoek zijn naar de zin van het leven. Waar vinden ze die houvast? 

Een gevoel van zinloosheid is één van de dingen die ons naar de treurnis leiden. Want we willen dat ons leven betekenis heeft. Zin geven aan ons leven zou wel eens een sleutel tot welbevinden kunnen zijn. En net die zingeving zijn we wat kwijt. Een hele week lang laten we jonge mensen die na lang zoeken hun zin vonden, vertellen over hun zoektocht. Eerst buigen geleerde wijzen in ons land zich over de zingevingsvraag. 

Dat depressies en burn-out helaas oprukken, ook bij twintigers, weten we al langer. Maar het zeurende gevoel daaronder: eenzaamheid, niet lekker, niet goed weten waarheen en waarom... dat is niet zo helder omschreven. Niet onbegrijpelijk, want hoe meet je dat?

Professor Lieven Annemans van de UGent deed een geluksonderzoek. De onderzoeksvragen peilden naar doel, geloof, harmonie en eenzaamheid. Daaruit blijken wel wat van die dingen. Op zich niet zo héél raar. 

Jonge dertigers kijken voor de eerste keer serieus terug op hun leven. Dat is een klassiek fenomeen, niet bepaald eigen aan onze tijd. Dan heb je gewoon genoeg geleefd om al eens te kunnen terugblikken. Deze generatie kijkt wel bezorgd. Het waarom is misschien wél eigen aan onze tijd. De cijfers over eenzaamheid zijn dan ook redelijk stuitend. 

Annemans peilde naar geluk, en daarmee werd in het onderzoek bedoeld een geluksgevoel, peace of mind, tevredenheid met het leven en het idee een goed leven te leiden. De conclusie van de grote bevraging is dat zin geven aan het leven de eenzaamheid verlaagt.

En daar wringt nu net het schoentje, klinkt het overal. Jonge mensen zijn op de dool, voelen zich zinloos en wat verloren. Moeder waarom leven wij? Ze weten het niet meer.

Geloof en ideologie waren heel lang de steunpilaren van de zingeving. Maar de instituten brokkelen af. Ze waren wel de grootste, maar zijn lang niet de enige. Er is een supermarkt van zingevers, zeg maar. Toch vindt de moderne kat er haar jong niet in, op een dwaalspoor gezet door prikkels van sociale media, keuzestress, een geglobaliseerde wereld, en economische crisissen die alle fundamenten doen daveren.

Zeker voor millennials, die de wereld voor het internet niet meer hebben gekend, maar wel de bankencrisis, staat er veel op losse schroeven. En is de zoektocht naar zingeving fundamenteler dan een halve eeuw geleden. Al is zingeving zoeken van alle tijden, en van alle leeftijden. Maar jonge dertigers weten er zeker van, vertelt Paul Verhaeghe, professor psychologie aan de UGent. 

Zijn er nu méér dertigers dan ooit op de dool? Is het fenomeen sterker dan vroeger? Psychiater en mindfulnessexpert Edel Maex heeft pretoogjes. “Is dat zo? Ik herinner me dat de oudere generatie dat ook zei over ons, toen we jong waren. En nu zijn wij de oudere generatie.” Het is van alle tijden, en eigenlijk ook van alle generaties.

“Spirituele centra blijken vooral bevolkt door vrouwen van 55”, lacht ook Annemie Dillen van de faculteit Theologie in Leuven. “Ik wil geen cultuur­pessimist zijn. Het is niet slechter dan vroeger. Jonge mensen voelen zich op een andere manier verbonden.” One down, denk ik. Zijn we dan toch een beetje pessimist in de media?

Toch bijten de resultaten van Annemans’ onderzoek, zelfs met de korrel van het statistiekenzout. Bijna 55% van de Vlaamse jongvolwassenen voelt zich soms, vaak, altijd eenzaam. Is dat niet wanstaltig veel in een land van ogenschijnlijke honing en koekenbrood? Als zingeving daar iets aan kan doen, zoals het rapport concludeert, laat ons die materie dan eens onder de loep nemen.

Professor emeritus psychologie Paul Verhaeghe van de UGent vat het samen. “Dat kun je niet in je eentje, dat is onzin.” Een omschrijving die vaak terugkomt. Socioloog Mark Elchardus voegt er nog wat aan toe. "De zingeving moet een antwoord geven op de vraag: waar kom ik vandaan, waar sta ik en waar ga ik heen? Dat antwoord zoek je collectief, niet alleen, want dat is onzin."

Het bestaat alleen als je je daardoor ook kunt neerleggen bij de limieten van het leven, het einde maar ook de onaangename kanten. Dat is moeilijker geworden dan 50 jaar geleden. Je hoeft niet in een teletijds­machine te zitten om te zien hoe wij meer dan ooit begoocheld worden met grenzeloos lijkende mogelijkheden. 

Individuele ontwikkeling, mooie prestaties, succes en de vrijheid om het allemaal zelf te doen. Dat staat standaard op het menu van een jongvolwassen leven in het Westen. Mooie kaart, maar het levert ook keuzestress op. Tegelijk is de uitbater van dat leven vervangen en zijn de grote collectieve idealen, de grote houvasten, van de kaart geschrapt. Geen 'vidékes' meer, nee. Fusion world food. 

Het tempo in onze wereld is enorm opgevoerd. Niet alleen de hoeveelheid informatie maar ook de snelheid waarmee ze ons bereikt op onze telefoons zorgt ervoor dat we constant geprikkeld worden en ons onbewust constant vergelijken met de rest van de wereld. Dat is veel op een hoop, zelfs voor digital natives. Alles moet nu en nog beter dan gisteren. Alsof de zin van het leven alleen maar onmiddellijke behoeftebevrediging is. Maar daar gaat het niet om. "Dat is niet genoeg”, zegt dr. Edel Maex, psychiater en mindfulness­expert. 

De Grote Houvasten zijn een zeldzame soort geworden. Slechts twee procent van de jonge mensen noemt zich nog sterk gelovig, bijvoorbeeld. De glorie van de instituten taant. Het oude model werkt niet meer, onderschrijft ook theoloog Didier Pollefeyt. "Op het eerste gezicht, en best wel vaak, hebben jongeren het goed in het welvaartsmechanisme. Tegelijk nemen ze er ook wat afstand van. Dingen bezitten wordt minder belangrijk, kleding en andere materiële dingen verliezen aan status.”

Dág, Millets. “Maar een goeie 4G-verbinding is cruciaal en spant als een net over het zwarte gat. Door in beweging te blijven in dat netwerk creëer je een geluksgevoel, diepere vragen komen maar sporadisch aan bod. Andere jongeren komen daardoor in een spiraal terecht”, aldus Pollefeyt. 

Een spiraal van vragen en zoeken, en dat moeten ze dan doen zonder die collectieve richtlijnen van vroeger. “Er is geen goddelijk script en buiten mij is er niets dat het leven zin kan geven. Ik ben zelf degene die alles betekenis geeft met mijn vrije keuze en mijn eigen gevoel”, schrijft Yuval Noah Harari, hype-auteur van het moment, in zijn laatste boek ”21 lessen voor de 21ste eeuw”.  Dat is een gigantische keuzestress. “Om zot te worden", zegt Elchardus. 

We worden natuurlijk behoorlijk gemanaged. Om te beginnen zitten we 20 jaar of meer op de schoolbanken. Voortdurend worden we geïnformeerd, geïnstrueerd, gemanipuleerd door marketing, reclame, media en meninkjes allerhande. Dat we meer gestuurd worden dan we denken, zoals Elchardus zegt, horen we allicht niet graag. Maar bij nader inzien kun je dat wel aannemen. Zoals het in een roedel van een samenleving ook logisch lijkt om ons in een gelijklopende, collectieve richting te laten uitlopen.

Tot spijt van wie het benijdt marcheren we toch wel gezamenlijk in een bataljon. Een beetje duf misschien, maar ook een beetje nodig. Omdat wij mensenkinderen een beetje collectief en verbondenheid nodig hebben. Ook zingeving kan daarbij helpen, dat verbindt namelijk. Maar we moeten dan wel eigen blijven, zonder een beetje onafhankelijkheid komt het ook niet goed. 

Allicht hebben we autonomie nodig om onze eigenheid te vinden. In het onbestemde van de “roses”, maar ga er maar eens aan staan, in deze gefragmenteerde wereld.

Het lijkt alsof jonge mensen in een supermarkt rondlopen van mogelijke zingevingsmechanismen en niet weten waar te beginnen. In een Humo-interview zei pedagoog Pedro Debruyckere dat “jongeren veel minder bezig zijn met geloof en kerk, maar wel met spiritualiteit en zingeving, en het zoeken naar antwoorden. Iets wat je ietsisme zou kunnen noemen”.

Leuvens theoloog Didier Pollefeyt heeft het over “überbricolage”. “Ze gaan sprokkelen uit gesprokkelde zaken. Ze gaan snel van de ene naar de andere stijl om hun identiteit te bepalen, maar gaan paradoxaal genoeg dan veel op elkaar gelijken. Ze gaan niet meer naar een overkoepelende zingeving, ze gaan zoeken naar dingen IN het leven die het leven zin kunnen geven. In elk geval: zingeving is meer en meer bespreekbaar, de vraag wordt opnieuw gesteld. Die heropkomst is iets waar je niet meer langs kunt kijken.”

Dat hoor en lees je wel, tegenwoordig. Ex-hoofdredacteur van de Nederlandse Volkskrant, Yvonne Zonderop, schreef een boek over de verrassende terugkeer van religie. "Het antigevoel tegen de kerk leeft sterk bij de generatie veertigers en vijftigers. De jongere generatie heeft niet zo’n haat tegenover het geloof.”

Mark Elchardus leunt achterover bij de vraag. “Dat hoor ik al dertig jaar. Er zijn meer gelovigen in de wereld, maar dat is een louter demografische kwestie.”

Zonderop maakt een onderscheid tussen de kerk als instituut en geloof. Die instituten komen niet meer terug. Ze komen niet over die schandalen heen. Maar bij jongeren is het idee van een systeem en een omkaderd geloof weer hip. Ze zijn zonder die geschiedenis opgegroeid. Ze hebben behoefte aan een kader waarbinnen zekerheden en waarheden liggen. Ze hebben last van keuzestress, van alles zelf te moeten kiezen en van de mogelijke gevolgen van die keuzes.

Je hebt een waardesysteem nodig om goede beslissingen te nemen. Er is geen begrenzing meer. Mensen van 60 begrijpen dat niet, zij hebben moeten vechten om grenzen over te gaan. In de jaren 90 was het adagio dat het zonder God ook heel goed ging. “Wij hebben gewonnen, we worden steeds vrijer!” Niet dus. Jongeren zoeken weer de grenzen op.

Voor moslimjongeren is religie nog dé grote zingever, merkt theologe Annemie Dillen op. Jonge moslims hebben het geloof nog veel meer van thuis uit meegekregen. "Tussen hun pakweg 14 en 18 gaan ze op onderzoek, ook buiten hun geloof. Ze vragen zich af of het allemaal wel klopt. Maar meestal keren ze wel terug naar de islam. Die zingevingsvragen heb je dus bijna niet bij moslim dertigers: die hebben tegen dan al lang hun ritme gevonden." Dat zegt Hace Düzgun, inspectrice van het centrum Islamonderwijs. Ze ziet wel eens jonge moslims die er zich niet goed bij voelen, maar anderzijds ook veel mensen die terugkomen naar de roots.

"Soms geven mensen op hun 65e hun 'vrijheid' weer op in ruil voor innerlijke rust en geluk", zegt ze. "De islam is een goede zingever omdat hij antwoorden biedt op alle vragen die je je stelt. En bovendien is het ritueel van het gebed meditatief: vijf keer per dag sta je stil. Dat is een opluchting in dit snelle leven."

Geloof verbindt mensen. De beleving gebeurt voor een deel collectief. Expats, bijvoorbeeld, vind je ook meer terug in geloofsgemeenschappen: het is een manier om elkaar op te zoeken en samen te zijn. “Ik zie dat vooral mensen die niet in geloof zijn opgegroeid, zich laten dopen op hun 28e in de Paasmis,” zegt Annelien Boonen van het IJD. “Het is een soort nieuwsgierigheid.“

Annemie Dillen: “Ik geef een cursus religie en zingeving bij tandartsen. Ik laat hen reflecties schrijven over henzelf of de actualiteit. Er komen dan veel vragen over lijden, sterven, conflicten, geweld… en dan stuiten ze op vraag wat dat betekent? Zeker bij studenten die een beroepskeuze in de zorg hebben gemaakt. Het zijn worstelingen. De vraag is waar ze daarvoor terecht kunnen. Het is fijn dat ik die confrontatie met existentiële vragen kan opwerpen. Veel mensen vinden houvast in verbondenheid, delen, bevriend zijn, zelfontplooiing. Mensen voelen zich anders verbonden dan in het klassieke patroon. Maar komen in die andere communicaties, in die nieuwe vormen van verbondenheid de diepere kwesties nog aan bod? Vandaar belang om ruimtes te creëren om aanknopingspunten te vinden om over die dingen te praten.”

Een goeie vraag. Waarom zouden we dat nodig hebben, nu we wetenschappelijk zo ver staan dat we voor veel vragen al een antwoord hebben? Vroeger, ja, dan gaf God, of de goden, antwoorden op alles wat we niet konden verklaren. De betekenis kreeg je er gratis bij. 

In deze tijd heeft een grote groep mensen - 30% van de Vlamingen tussen 20 en 30 - helemaal geen affiniteit meer met religie. Het is een nieuwerwetse soort zeg maar, die niets meer kent van tradities. Het raakt hun koude kleren niet. Wat niet weet, wat niet deert. 'The Nones' heten ze. Dat klinkt koud in onze oren, maar is het dat wel? Edel Maex komt verrassend uit de hoek. 

Voor Elchardus mogen we die zingeving, of het gebrek daaraan, ook niet overschatten.  Er zijn al genoeg problemen met individualisme bijvoorbeeld. Maar dat neemt niet weg dat er mooie zingevingssytemen zijn waar je je bij kunt aansluiten. En dat kan helpen in de rollercoaster van het leven. 

Paul Verhaeghe haalt op het einde van ons gesprek een boek van Aristoteles boven. Een werk dat hij herleest. "Eigenlijk moeten we gewoon terug naar de oude Griek. Naar Het Goede Leven."  Daar stond het allemaal al in.