De vijf boeken die het leven van Piet Chielens (coördinator "In Flanders Fields") veranderd hebben

“Ik ben een grote lezer,” zegt Piet Chielens (°1956), coördinator van het "In Flanders Fields Museum" in Ieper. En die liefde begon al vroeg. “Op internaat gaan, dat helpt om te lezen,” lacht hij. Chielens heeft altijd twee boeken bij de hand: één over de Eerste Wereldoorlog en één niet. “Om het evenwicht te bewaren.”

Piet Chielens kiest vijf levensbepalende boeken, maar wel met de nadruk op het einde van de Grote Oorlog, de wapenstilstand die vroeg in de ochtend op 11 november 1918 in een treinwagon in een Frans bos werd getekend.

Het magnum opus “Ulysses” van de Ierse schrijver James Joyce (1882-1941) kiest Chielens sowieso, los van alle herdenkingen. Hij las het bijna 1.000 pagina’s dikke boek voor het eerst toen hij net geen twintig was en in Leuven studeerde.

“Dit boek vertelt niet zomaar een verhaal dat zich op één dag afspeelt, met name 16 juni 1904 (Bloomsday, genoemd naar de hoofdpersoon Leopold Bloom, nvdr). Dit is zoveel meer. Het was een revelatie voor mij wat literatuur kan en vermag,” klinkt de lofuiting van Piet Chielens. "Joyce gebruikt alles wat taal is om de lezer te pakken te krijgen; het is virtuoos hoe hij elk hoofdstuk in een andere stijl schrijft.”

Piet Chielens las “Ulysses” in het Nederlands en het Engels, meerdere keren zelfs. En dat voor een boek dat bij veel mensen in de kast belandt, omdat het onleesbaar moeilijk zou zijn. Hoe is hij erdoorheen geraakt?

“Ik heb geleerd dat je niet alles moet verstaan,” geeft Piet Chielens verrassend toe. “Integendeel, want het mysterie dat overblijft is net fantastisch. Ik pas dat ook toe op andere moeilijke teksten. Ik lees zeer veel poëzie, ook hermetische gedichten. Dat ik niet alles begrijp staat het genoegen van lezen geenszins in de weg.” 

“Ik kan niet zonder Ulysses,” bekent Piet Chielens. Vorig jaar trok hij nog naar Dublin voor een nieuwe theatervoorstelling naar het boek. Dat onrechtstreeks toch ook weer met de Eerste Wereldoorlog te maken heeft. James Joyce schreef aan “Ulysses” van 1914 tot 1921. Hij woonde in Triëst, “de badstad van Oostenrijk-Hongarije”, waarna hij moest vluchten naar Zürich in Zwitserland.

“Oorlog, daar had ik geen tijd voor, ik moest “Ulysses” schrijven,” zou Joyce ooit hebben gezegd. "Maar of die boutade waar is, weet ik niet zeker," zegt Chielens.

Ook acteur en schrijver Stephen Fry heeft "Ulysses" bovenaan zijn lijstje staan:

“Le grand troupeau” van de Franse schrijver Jean Giono (1895-1970) is vertaald in het Nederlands als “De grote kudde” bij De Bezige Bij. “Eindelijk!” zegt Piet Chielens.

“Dat beeld van de kudde is echt het sterkste beeld van de oorlog.” Giono  schrijft over een Zuid-Frans bergdorp waar een grote kudde schapen in een vallei te pletter stort, omdat alle jonge herders opgeroepen zijn voor de oorlog, en de ouderen de dieren niet meester zijn. 

"Hallucinant beschreven; Giono is een vitalistische verteller,” zegt Piet Chielens. “Veel hoofdstukken later beschrijft hij de slag in Kemmel in 1918, waar hij ook meevocht, en waar een andere kudde van in het grijs gestoken mannen te pletter loopt in de vallei richting Loker.” 

Jean Giono zet in dit boek ook de sterke vrouwen aan het thuisfront in de kijker. “Het is een van die unieke boeken over de keuze tussen leven en dood, over de kracht van overleven,” vindt Chielens.  

Veel later, in de jaren 50, schreef Jean Giono “De man die bomen plantte”, misschien wel de eerste ecologische novelle. “En dan te bedenken dat volgende conflicten wellicht hun oorsprong zullen vinden in de ecologie,” voorspelt Chielens. “Deze stem uit de Eerste Wereldoorlog heeft veel betekenis voor vandaag en morgen.” 

“Ik wandel heel graag en in deze omgeving van Ieper is de oorlog nooit ver weg. Met Edmund Blunden kun je over het slagveld lopen,” zegt Piet Chielens. 

De Britse dichter en auteur Edmund Blunden (1896-1974) heeft het in "Undertones of War" - in het Nederlands vertaald als "Oorlogsgedruis" - over zijn wedervaren in de oorlog, eerst aan de Somme in Frankrijk en daarna nabij Ieper.

Een eerste versie van zijn oorlogsherinneringen was niet goed; de gruwel was nog te vers. Pas in 1928, toen Edmund Blunden in Japan woonde, slaagde hij erin om de juiste toon te vinden. “Hij beschrijft heel precies plaatsen en handelingen,” zegt Piet Chielens, “maar hij maakt een grote omweg als het om zijn eigen gevoelens gaat en laat maar heel zelden in zijn ziel kijken”.  

“Dit is het eerste boek in onze taal dat de Eerste Wereldoorlog zo aangrijpend weet te vatten,” zegt Piet Chielens stellig. Erwin Mortier (°1965) schrijft net als Edmund Blunden in een omfloerste taal, maar stilistisch prachtig en heel authentiek en waarachtig.

“Mortier heeft de generatie van toen op een geweldige manier gestalte gegeven in zijn prachtig geconstrueerde zinnen, met exacte beschrijvingen en exacte gevoelens. Dat had daarvoor nog niemand gedaan in onze letteren en sindsdien eigenlijk ook niet. Het vervolg - “De spiegelingen” - moet ik nog lezen. Dat ga ik nu snel doen.” 

“Godenslaap” uit 2008 en “De spiegelingen” uit 2014 zijn net opnieuw uitgegeven, met een nieuw tussendeel dat brieven van enkele hoofdpersonages bevat.  “Godenslaap” verhaalt over de oorlog vanuit het standpunt van een hoogbejaarde vrouw die terugblikt. 

Dat “Godenslaap” zo’n meesterwerk is heeft volgens Piet Chielens ook te maken met de zorgvuldige studie die Erwin Mortier maakte van romans, memoires en dagboeken van honderd jaar geleden. Hij vertaalde enkele minder bekende boeken en gaf ook de memoires van oorlogsverpleegsters uit. “Daar zie je waar hij die stijl, die gevoelens vandaan haalt,” zegt Chielens. Zij het dat hij dat sentiment met een stilistische omweg tot bij de lezer van nu brengt. 

Precies goed, vindt de coördinator van het "In Flanders Fields Museum": “Ik heb indertijd zelf met veel getuigen en oud-strijders gesproken. De meesten hadden een manier van eromheen te praten, die een veel grotere impact had dan direct te spreken. En dan zijn er de velen die nooit een woord hebben gezegd over wat ze echt hebben meegemaakt. Zij worden beter gediend met een epos als “Godenslaap” dan met een kort, sec relaas van de gruwel.”

Piet Chielens werkte samen met Erwin Mortier aan de artistieke herdenking van WO I, onder de vlag “Gone West”. Maar deze roman “Godenslaap” dateert al van 2008; lang voor de “herdenkingsrage” was de auteur al met dit thema bezig.

“Voor mij gaat dit verhaal natuurlijk nog verder,” zegt Piet Chielens. Hij gaat het IFFM nog enkele jaren leiden en denkt daarna aan een eigen boek, over oorlogsverhalen uit zijn eigen familie. Zo is er bijvoorbeeld Herman Chielens, aspirant-priester en actief als ambulancier. Hij deserteerde, werd gevangen gezet en sneuvelde alsnog, op het eind van de oorlog. Of er is ook een oud-tante uit Bohemen, die meteen na het begin van de oorlog werd weggestuurd. Persoonlijke verhalen van honderd jaar geleden, met grote actualiteitswaarde, vindt Piet Chielens.   

“Dit boek was een cadeau van de Nederlandse historicus en WO I-expert Koen Koch, die in  2012 overleed. “Ik  weet dat jij vooral met de Eerste Wereldoorlog bezig bent, maar als je één boek over de Tweede Wereldoorlog moet lezen, dan is het dit,” zei hij tegen Piet Chielens.

Vasili Grossman was oorlogscorrespondent bij het Rode Leger van de Sovjetunie. Hij schreef over de slag om Stalingrad; maakte de bevrijding van het nazi-vernietigingskamp Treblinka mee.

“Hoe kun je over oorlog schrijven?” is de vraag die Piet Chielens zich stelt. “Grossman vertelt als reporter en ooggetuige over mensen die de oorlog dag aan dag moeten doorstaan, bombardement na bombardement, gruwel na gruwel. Maar tegelijk is hij ontzettend scherp en kritisch over de Sovjetunie en schrijft – van binnen uit- hoe totalitaire systemen als fascisme of stalinisme oorlog voortbrengen. Hij doet het allebei.” 

Het manuscript van “Leven en lot” van Vasili Grossman werd kort voor het zou verschijnen in beslag genomen door de geheime dienst KGB. Pas twintig jaar na de dood van de auteur zag dit boek het licht, omdat een vriend een tweede exemplaar verborgen had én omdat de geschiedenis intussen weer gekanteld was. Het communisme was weer dood en begraven, er was weer ruimte voor kritiek.

Net als Tolstoj in “Oorlog en Vrede” of Homeros in de “Ilias” "volgt Grossman zijn personages in alle gedaanten van de oorlog”, zegt Piet Chielens, "voor en achter het front".

Straks herdenken we het begin van de Tweede Wereldoorlog, 80 jaar geleden. “Dan komt dit soort boeken hopelijk weer op de voorgrond,” hoopt Piet Chielens.

In het "In Flanders Fields Museum" is trouwens net de tentoonstelling  “To End All Wars” geopend, over wat er gebeurde nà 1918: de wapenstilstand, de vrede van Versailles, de Duitse herstelbetalingen, de economische malaise, de opdeling van de wereld én van vele families. Besluit Piet Chielens: "Het persoonlijke blijft voor ons museum het belangrijkste, de maat van oorlog moet steeds de mens zijn."