Komt de klimaattop in Katowice te vroeg of te laat?

Mogelijkheid 1: Katowice komt te laat

Extreem weer, droogtes, overstromingen: het werd dit jaar opnieuw duidelijk dat de klimaatverandering niet langer een toekomstige dreiging is die je kunt voorkomen. Ze maakt al deel uit van een wereld die gemiddeld 1 graad warmer is dan voor de mens met de industriële uitstoot van het broeikasgas CO2 begon. De laatste achttien jaar waren de warmste sinds er metingen zijn. De gevolgen van de ­opwarming zijn alom zichtbaar, van de smeltende gletsjers in Groenland tot de modderstromen in Italië en de bosbranden in Californië.

Drie jaar geleden sloot de internationale gemeenschap het historische ­akkoord van Parijs. Bijna tweehonderd landen spraken af de uitstoot van broeikasgassen als CO2 (hoofdoorzaak van de opwarming) zodanig te beperken dat de opwarming deze eeuw beperkt blijft tot 2 graden of liever 1,5 graad Celsius boven het pre-industriële niveau. Het betekent dat de uitstoot in 2030 ­zeker 40 procent lager moet zijn dan in 1990. Een doorbraak, al zijn de klimaatplannen vrijwillig en vallen de luchtvaart en de scheepvaart erbuiten.

Maar historisch of niet, iedereen wist dat Parijs al achterhaald zou zijn voordat het in 2020 in werking treedt. Met de huidige emissies ­komen we op een catastrofale opwarming van 3 tot 5 graden uit. “We stormen op de rand van de afgrond af”, in de woorden van VN-secretaris-generaal António Guterres.

Twee VN-publicaties maakten dat de afgelopen weken nog eens duidelijk. Zo is de uitstoot na een stabilisatie van drie jaar in 2017 weer gestegen, tot een record van 53,5 gigaton volgens het dinsdag verschenen 2018 Emissions Gap Report. We kunnen de opwarming nog steeds onder 2 graden houden, schrijven de opstellers, maar de kansen voor 1,5 graad nemen snel af. Om 2 graden te halen, moeten de huidige inspanningen verdrievoudigd worden. Voor 1,5 graad vervijfvoudigd, berekenden de VN-experts.

Eerder al liet het VN-klimaatpanel IPCC zien dat de 2 graden opwarming die in Parijs nog als min of meer acceptabel werden gezien voor bepaalde delen van de wereld rampzalig zullen uitpakken. Zelfs de als veilig beschouwde 1,5 graad zal tot grote schade leiden, al maakt die halve graad veel uit. Zo sterft bij 1,5 graad 70 tot 90 procent van de koraalriffen af, bij 2 graden bijna 100 procent.

Om de opwarming van de aarde in 2100 op maximaal 1,5 graad te houden, zijn volgens het IPCC (een voorzichtige consensusclub die nooit grote woorden gebruikt) “snelle, ingrijpende veranderingen zonder precedent” nodig. Dat gaat van innovatieve technologieën tot CO2-heffingen en fiscale vergroening. De uitstoot van broeikasgassen moet in 2030 al minstens 45 procent lager zijn dan in 2010, en de wereld moet door een versneld uitfaseren van fossiele brandstoffen in 2050 de netto nul-uitstoot ofwel ‘CO2-neutraliteit’ hebben bereikt.

“We zijn bijna door onze opties heen en ook bijna door onze tijd”, schreef de Amerikaanse klimaatactivist Bill McKibben in The New York Review of Books naar aanleiding van het laatste IPCC-rapport. “Telkens weer hebben we wetenschappelijke wake-upcalls gekregen, en elke keer hebben we de snoozeknop ingedrukt. Als we daarmee doorgaan, zal de klimaatverandering niet langer meer een probleem zijn. Want iets een probleem noemen veronderstelt dat er een oplossing is.”

Mogelijkheid 2: Katowice komt te vroeg

Zelden zal een klimaattop onder slechter gesternte zijn begonnen dan ­Katowice. In tijden van populisme, nationalisme en protectionisme lijkt er minder dan ooit tevoren bereidheid om harde internationale afspraken te maken.

De impasse begon al een jaar na ­Parijs, toen de Amerikaanse president Donald Trump kort na zijn aantreden begin 2017 aankondigde dat hij de VS, een van de voortrekkers, zou ­terugtrekken uit het akkoord. Hoewel dat pas officieel kan in 2020, en de VS tot die tijd gewoon mee blijven onderhandelen, was dat een ernstige verzwakking van het wereldwijde klimaatbeleid. Overigens liggen de VS dankzij staten, steden en het bedrijfsleven nog steeds op schema.

Katowice biedt een nieuwe kans. Twee taken liggen voor. Allereerst het zogeheten Rulebook bespreken waarin staat hoe de afspraken van Parijs vanaf 2020 worden nagekomen. Hoe gaan landen elkaars plannen voor het verkleinen van hun emissies (mitigatie) en het vergroten van hun klimaatbestendigheid (adaptatie) meten, vergelijken en eventueel in omvang bijstellen?

Het vergroten van de klimaatambities is het tweede agendapunt van ­Katowice. Het heet de Talanoa-dialoog, een door toenmalig voorzitter Fiji ingebracht concept dat verwijst naar een traditioneel Polynesisch groepsgesprek en dat erop gericht is de klimaatplannen zo snel mogelijk op te schroeven (en niet pas in 2020, zoals de bedoeling was).

Over het Rulebook zullen landen het eens worden, al zal dat volgens insiders leiden tot een verwaterd compromis. De politieke spanning zit hem in het al dan niet vergroten van de gezamenlijke ambitie. Meer ambitie krijg je alleen met ­samenwerking, en de alliantie die het akkoord van Parijs afdwong, met de VS, de Europese Unie en China, is uiteengevallen.

De Verenigde Staten doen vanwege hun aangekondigde vertrek vooral mee om hun eigen belangen te behartigen, zoals garanderen dat zijn concurrent China goed in de gaten wordt gehouden. Ook willen ze van tafel houden dat rijke landen al aangerichte klimaatschade moeten vergoeden, zoals de ontwikkelingslanden willen. De regering-Trump heeft in Katowice bovendien een manifestatie over ‘schone kolen’ gepland.

Van de Europese Unie, een andere grote speler en in Parijs een sterke tandem met China, valt ook geen voortrekkersrol meer te verwachten. Brussel wordt in beslag genomen door de brexit en de Italiaanse begroting. Het Europees Parlement riep onlangs op de Europese CO2-reductie op te krikken van 50 naar 55 procent vergeleken met 1990, teneinde de 1,5 graad in beeld te houden. Maar de EU is er niet klaar voor: niet alle lidstaten zitten op dezelfde lijn, en Duitsland geeft even niet thuis, vanwege de bruinkoolbelangen en het afscheid van ­Angela Merkel.

Elders in de wereld is het beeld niet veel beter. China, ook een grote trekker van Parijs, heeft een indrukwekkend klimaatbeleid, maar komt maar moeizaam af van zijn kolencentrales en worstelt met economische tegenslag. En een groot land als Brazilië heeft met Jair Bolsonaro net een president verkozen die het klimaatprobleem een marxistisch complot vindt en ’s werelds grootste carbon sink, het Amazonewoud, wil openleggen voor de landbouw.

Ambitieuzer klimaatbeleid zal in ­Katowice vooral worden bepleit door de ontwikkelingslanden en kleine ­eilandstaten als Fiji, die nu al lijden ­onder de gevolgen van de opwarming. De kans is groot dat dat ontaardt in een gevecht over geld. In ­Parijs werd afgesproken dat rijke landen de arme landen ­zouden steunen. Maar het VN-klimaatfonds van 100 miljard dollar kreeg in 2018 maar 10 miljard binnen, onder meer doordat Trump twee derde van de door zijn voorganger Obama toegezegde 3 miljard dollar schrapte.

Kan voorzitter Polen van Katowice een succes maken? Polen is ­volgens insiders zeker gebrand op een geslaagde top, maar richt zich daarom vooral op het afronden van het Rulebook. In de ­discussie over het vergroten van de ambities heeft Polen (al maakt het deel uit van de EU) minder trek. Dat is een lastig te besturen proces. Bovendien heeft Polen zelf een klimaatplan waarin vooral het zogeheten schoon opstoken van steenkool een rol speelt.

Katowice komt politiek in alle ­opzichten te vroeg, concludeert een klimaattop-insider. “Ik ben bang dat de huidige, ondermaatse klimaatplannen ondanks de enorm toegenomen urgentie de plannen zullen zijn die straks in 2020 bij het van kracht worden van Parijs worden ingediend, hoewel we drie jaar geleden nog de intentie hadden ze fors op te krikken. Alleen de EU zal ze misschien nog bijstellen. Hooguit kan de dynamiek van de top nog een verschil maken.”

De enigen die COP24 in Katowice nog tot een succes kunnen maken, ­lijken het bedrijfsleven en de klimaatbeweging. Waar onderhandelaars muurvast zitten, kunnen zij druk ­uitoefenen. Dat kan gaan knallen, ook op straat, want de klimaatbeweging ­radicaliseert, zoals de Ende Gelände-antibruinkoolbeweging in Duitsland en de nieuwe Extinction ­Rebellion in Groot-Brittannië laten zien. Met het oog op eventuele rellen heeft ­Polen al tijdelijke grenscontroles aangekondigd.