Komen er nu echt verkiezingen in Congo? En wanneer en wat dan?
Bijna dertig jaar Congo-ervaring, eerst binnen het beleid dan als waarnemer aan de zijlijn, dreigt een mens cynisch te maken. De afgelopen week, de aanloop naar de langverwachte ‘vrije verkiezingen’, heeft daar nog een stevige schep bovenop gedaan. Waar moet dit heen, nu deze verkiezingen nog maar eens uitgesteld zijn, zij het met ‘maar’ een week, en vooral, nu de Kabila-clan zijn macht ongegeneerd etaleert en de oppositie schijnbaar machteloos haar stem verliest.
De verkiezingen in Congo komen nu al twee jaar te laat. Ze hadden einde 2016 moeten doorgaan. Het uitstel met deze extra week zou dus maar een voetnoot mogen betekenen in de turbulente weg naar deze verkiezingen.
Eerst de feiten
De belangrijkste officiële reden voor de ultieme verschuiving is de brand in een opslagplaats van de Onafhankelijke Kiescommissie in de nacht van 12 op 13 december. Daarbij zou 80% van het kiesmateriaal voor de hoofdstad Kinshasa verloren gegaan zijn. Het ergste van al, klonk het overtuigend, waren de 8.000 kiescomputers die in de brand gebleven waren. De reservecomputers moesten uit het binnenland komen, geherprogrammeerd worden voor de kiesomschrijving Kinshasa, én er moesten nieuwe stembrieven gedrukt worden waarop zo’n computer de stem van de kiezer print. Dat alles vraagt meer tijd dan aanvankelijk ingeschat, zo verklaarde de voorzitter van de Kiescommissie dit uitstel met een week.
Alleen: van de resten van die opgebrande computers is tot nu toe nergens een beeld opgedoken en een man die zich het hoofd van de bewaking van de opslagplaats noemt heeft intussen in de Belgische krant La Libre Belgique getuigd dat hij en zijn mannen een paar uur voor de brand het bevel hadden gekregen om hun posten te verlaten die dan overgenomen werden door … leden van de Presidentiële Garde. Er zijn nog wel meer aanwijzigingen dat deze cruciale brand opgezet spel zou kunnen zijn: een tweet van een medewerker van president Kabila die uren voor de brand uitgebroken was de oppositiekandidaat Fayulu beschuldigde van de brandstichting, het feit dat de opslagplaats op een strategische plek ligt die zonder controle nauwelijks bereikbaar is, de verschillende brandhaarden verspreid over een grote afstand, …
... van de resten van die opgebrande computers is tot nu toe nergens een beeld opgedoken ...
Maar er is meer.
Vanuit het diepe binnenland komen, via beveiligde Whatsapp-groepen, sterke getuigenissen dat de Kiescommissie nog helemaal niet klaar is met de praktische voorbereidingen voor de stembusslag: ontbrekende en/of niet geactiveerde stemcomputers, geen urnen, geen of nauwelijks personeel … Met enige trots toont de Kiescommissie tegelijk dat zij volop bezig is met … de opleiding van haar ‘agenten’, zoals dat heet, amper een week voor de oorspronkelijk geplande stembusgang.
En er is nog meer.
Beelden op sociale media, die zeer moeilijk te verifiëren zijn, maar ook rechtstreekse getuigenissen van lokale mensenrechtenorganisaties, gewagen van een versterkte militaire en politionele aanwezigheid zowat overal in het land. Minister van Justitie Alexis Thambwe deed zelfs geen poging om die geruchten te weerleggen. Hij heeft het dan wel over de noodzakelijke ‘bescherming van het kiesgebeuren’. Sommige bronnen voegen daar expliciet aan toe dat ook buitenlandse militairen ingezet worden en met name uit Rwanda. Een voormalige Congolese ambassadeur in Brussel, destijds opposante tegen Mobutu en nu tegen het huidige regime in Kinshasa, Justine M’Poyo Kasavubu, dochter van de eerste president van Congo, noemt die Rwandese aanwezigheid in haar land ronduit een ‘bezetting’. In een lang interview op France 24 verwijst zij naar ‘de onderhorigheid van het Kabila-regime aan het Kagame-regime in Rwanda’ als belangrijkste verklaring voor het mank lopen van het verkiezingsproces. Zij is niet de enige opposant(e) die het daarover heeft. Daarbij draait uiteraard alles om de exploitatie van de grondstoffen, vooral in Oost-Congo. Het is een publiek geheim dat met name de waardevolle Congolese coltan voor het overgrote deel gesmokkeld wordt richting Rwanda dat nu de grootste coltanexporteur ter wereld geworden is, hoewel het zelf maar minieme voorraden waardevolle mineralen in de eigen ondergrond heeft zitten. Die lucratieve handel mag geenszins verstoord worden, verklaart Justine Kasavubu, en daarom moet koste wat het kost het Kabila-regime in het zadel blijven, zij het via een stroman, de ‘dauphin’ van Joseph Kabila, kandidaat Emmanuel Ramazani Shadary.
Internationale onderzoekers verwijzen al jarenlang naar de gigantische economische belangen van de Kabila-clan.
Die lucratieve handel mag geenszins verstoord worden en daarom moet het Kabila-regime in het zadel blijven.
Onzuivere campagne
Hoe onzeker ook de geruchtenmolen, enkele vaststellingen blijven zeker overeind.
Zo leren de gebeurtenissen van de afgelopen weken dat de belangrijkste oppositiekandidaten tijdens hun campagne geregeld gedwarsboomd zijn door ordetroepen allerhande: vliegtuigen mochten niet landen, meetings werden verboden, volkstoelopen met geweld uit elkaar geslagen. Niet altijd en overal, maar voldoende systematisch om verdacht te worden. Er zijn ook doden gevallen op die manier. Zeker een tiental, wellicht meer.
Tegelijk werden ook aanhangers van de huidige president Kabila en zijn entourage her en der zwaar aangepakt door militante tegenstanders.
De massamedia, die voor het grootste deel gecontroleerd worden door het regime Kabila, zeker de openbare omroep RTNC, behandelden de Kabila-kandidaat en zijn kompanen met veel meer égards dan de oppositie-kandidaten.
Hoe dan ook was dit geen zuivere en evenwichtige campagne, wel integendeel.
En dan moet het ergste nog komen.
En dan de stembusdag nog
Als de stembusslag effectief doorgaat op 30 december is het hoogst twijfelachtig dat die kan verlopen volgens de minimale internationale criteria.
Als de technische problemen al opgelost zouden geraken, blijft het een stemming zonder veel externe controle. De Katholieke Kerk heeft dan wel 40.000 onafhankelijke waarnemers gevormd, voor de meer dan 75.000 stembureau’s blijft dat natuurlijk ruim onvoldoende, zij het al meer dan bij de vorige verkiezingen. De politieke partijen hebben officieel ruim 700.000 getuigen geaccrediteerd. Toch blijft de vraag of zij effectief zullen opdagen om een lange dag efficiënt controle uit te oefenen. De twee vorige verkiezingen hebben immers geleerd dat deze getuigen niet betaald werden en er daarom massaal de brui aan gaven of zelfs omkoopbaar bleken. Internationale observatoren zijn er nauwelijks: de Westerse zijn niet welkom en de Afrikaanse zullen met nauwelijks 200 zijn.
Daarenboven blijven er torenhoge twijfels bij het inzetten van de zogenoemde stemcomputers, eigenlijk een aanraakscherm waarop de kandidaten verschijnen en dat na de keuze een briefje afdrukt met daarop de gekozen man/vrouw. Dat briefje wordt dan in de stembus gestopt. De kiezer moet drie keer een manipulatie doen: voor een presidentskandidaat, voor een parlementskandidaat en voor een provinciale kandidaat. Volgens de jongste gegevens kan zowat een kwart van de Congolezen noch lezen noch schrijven en dat is het officiële cijfer. Wellicht is de situatie veel dramatischer. Zeker in het binnenland heeft bijna niemand ooit met een computer gewerkt. Hier ligt het risico op manipulatie wijd open …
De oppositie vreest daarenboven dat de stemcomputers voorgeprogrammeerd zijn om automatisch elke stem om te zetten naar een stem voor … Emmanuel Ramazani Shadary (op de affiche hieronder), de man van Kabila. En/of dat er al stapels voorgedrukte stembrieven klaarliggen om in de stembussen gestopt te worden met uiteraard diezelfde naam erop. Alweer filmpjes die driftig verspreid worden op de sociale media moeten dat bewijzen.
Het moment van de waarheid
Als de kaap van de stembusdag genomen wordt, dan pas volgt het echte moment van de waarheid: de bekendmaking van de winnaar van de presidentsverkiezingen.
De Kiescommissie belooft dat al na twee dagen, dus Nieuwjaardag.
Dat zou gebeuren op basis van de elektronische registratie van de stemmen, door de stemcomputers, waarna de briefjes in de stembussen als controle zouden gelden.
Het valt te vrezen dat de verhoogde militaire en politionele aanwezigheid dan haar ware aard zal tonen en zal ingezet worden om elk protest snel de kop in te drukken, precies zoals dat gebeurd is in 2011. Want zo goed als geen enkele internationale Congowaarnemer kan geloven dat een opposant tegen het Kabilaregime deze verkiezingen zal ‘mogen winnen’. Daarvoor zijn de economische belangen van de Kabilaclan te groot. Die moeten veilig gesteld worden en dat kan alleen door zijn trouwe bondgenoot Ramazani Shadary. Als hij ‘wint’ volgt er ongetwijfeld protest door de aanhangers van de oppositie.
De strijd voor 'le changement'
Als nu toch één van de twee topkandidaten van de oppositie, Félix Tshisekedi (de man op de foto hierboven) of Martin Fayulu, het ook volgens de officiële uitslag zou halen, dan nog is de strijd voor een nieuw Congo, ‘de verandering’ (‘le changement’) lang niet gestreden.
Want de afgelopen 17 jaar hebben Joseph Kabila en zijn entourage stap voor stap alle sleutelposten in de Congolese samenleving ingenomen. Politieke posten, maar ook militaire, politionele én economische. Die beweging is versneld sinds zijn gefraudeerde herverkiezing in 2011, toen erkend door het Westen, ook door België. Dat was het ‘point of no return’: het moment waarop Joseph Kabila wist dat hij voortaan zijn gang kon gaan, dat zijn Westerse ‘bondgenoten’ hem niet meer zouden stoppen.
Naar het voorbeeld van Mobutu, die daar meer dan 30 jaar de tijd voor gehad heeft maar in zijn laatste jaren de rol moest lossen, heeft Joseph Kabila met zijn familie zo een netwerk van getrouwen opgebouwd die de hele samenleving controleren, tot in de kleinste stadjes en dorpjes. Volhardende getuigen bevestigen dat daarbij zeker aan de top van het leger ook heel wat ‘buitenlanders’ zitten, alweer vooral Rwandezen.
Dat netwerk opnieuw vervangen door vrije geesten die in het belang van de bevolking werken en niet om de belangen van een kleine kliek te dienen, dat wordt pas dé uitdaging voor een nieuwe Congolese president.
Elke president wilde en wil de staat volledig onder zijn controle krijgen en de Congolezen monddood maken, gewillige dienaars van het gezag.
Toen Mobutu ‘viel’ en vader Kabila aan de macht kwam, in mei 1997, maakten vele zogenaamd getrouwe ‘Mobutisten’ in de veiligheids- en informatiediensten er geen punt van om snel de nieuwe meester te dienen. Op dat vlak bleken Mobutu en Kabila, en uiteindelijk ook zoon Kabila, niet erg verschillend: elke president wilde en wil de staat volledig onder zijn controle krijgen en de Congolezen monddood maken, gewillige dienaars van het gezag.
Als een nieuwe president het totaal anders wil aanpakken, zoals de oppositiekandidaten het telkens weer herhalen, om van Congo een land te maken van vrijheid en zelfontwikkeling, waar elke stem telt, ook de kritische stem, dan zou dat een totale ommekeer betekenen, ook in de geesten. Dat wordt een proces van jaren, een mentale revolutie, voor elke gezaghebber, tot op het laagste niveau, en voor elke burger, tot op het hoogste niveau.
Dan pas kan er een nieuw Congo groeien, in vrijheid en zelfstandigheid, zestig jaar na de onafhankelijkheid.
De eerste stap is nu: vrije en eerlijke verkiezingen, op 30 december.
Zelfs die eerste stap lijkt nu al een wensdroom.