Kijk op 2019: Gaat de EU naar de verdoemenis?

Wat brengt 2019 voor de Europese Unie? Het ziet er weinig hoopgevend uit; de rustige zekerheid van Duitsland is wat weg, de Franse president Macron is niet de held die we verwacht hadden, waar zijn de Britten in godsnaam mee bezig, wat een rommeltje is het bij ons, wat is daar aan de hand in Spanje? En door Oost-Europa waait ‘het spook van het populisme’, zoals Rudi Vranckx het noemt. Staat de Europese Unie op ontploffen? We zetten enkele scenario’s op een rij.

Hoe hard de Lega’s en Fidesz’en van deze wereld zich ook verzetten tegen Europa, eens hun leiders bestuursverantwoordelijkheid krijgen, zijn ze uiteindelijk ook compromisbereid. Laten we Italië als voorbeeld nemen. De bijzondere regering van de extreemrechtse Lega en de linkse Vijfsterrenbeweging ging de clash met de Europese Commissie voluit aan, over de ontwerpbegroting van 2019. Die was onaanvaardbaar voor Brussel, vooral door het buitensporige begrotingstekort.

De Commissie "kon niet anders" dan een nooit eerder gebruikte strafprocedure opstarten. Maar kijk, onder de kerstboom lag een akkoord tussen Brussel en Rome, over die begroting. Een waarvan beide partijen uitroepen dat ze geen compromissen gesloten hebben. Iedereen maakt net genoeg lawaai voor de achterban, maar draait ook voldoende bij om de markten niet te verontrusten.

Want ook eurosceptische politici spelen op verschillende borden tegelijk.  Ze proberen met vaak harde anti-Europese taal kiezers te winnen en slagen daar in. Niet alleen in Italië, Oostenrijk en Hongarije, ook in Spanje heeft de socialistische premier met een steeds succesvollere extreemrechtse tegenstander te maken.

Maar zelfs de Hongaarse premier Viktor Orban draait bij over het invoeren van de doodstraf. Als het er echt op aankomt, drijft niemand de zaak op de spits, zegt professor Europese politiek Hendrik Vos (UGent). “In die zin is de brexit een echte wake-upcall geweest. Alle landen zien met eigen ogen dat het niet zo eenvoudig is om buiten de Europese Unie te gaan staan. Of buiten de euro, waarmee de  Italiaanse regering al een paar keer dreigde.”

De brexit heeft ook aangetoond dat het heel erg mis kan gaan als je niet genoeg investeert in het creëren van een draagvlak voor Europa. En dat het uiteindelijk ook niet zo makkelijk is om de EU uit elkaar te spelen. Na anderhalf jaar onderhandelen, vormen de 27 nog altijd een hecht blok.

2019 wordt een jaar waarin we dat patroon vaak zullen zien terugkeren, voorspelt Vos. “Naar hun eigen publiek lastig doen over Europa, maar als het erop aankomt niet doordrijven. Ook de Europese Commissie kan zich maar beter voorbereiden op telkens weer gas geven en afremmen. Ze zal blijven dreigen en procedures opstarten. Dat is niet mooi om naar te kijken, slopend zelfs en niet goed voor het Europese project. Er kruipt energie in die je beter elders in stopt.”

Het uithangbord van de EU, de Duitse bondskanselier Angela Merkel, verdwijnt binnenkort van het Europese toneel en de Franse president Emmanuel Macron kan zijn ambitieuze Europese plannen maar mondjesmaat uitvoeren. Sommigen denken al voorbij de Frans-Duitse as, maar dat is wat voorbarig, zegt Vos. “Merkel is nog niet weg en haar In memoriam is al geschreven. En Macron mag dan wel een stuk van zijn godenstatus kwijt zijn, hij is nog wel even president van Frankrijk.”

(lees voort onder de foto)

Wat je wel ziet is dat rond die Duits-Franse as enkele leiders opduiken die meer dan vroeger voor een stabiel Europees project staan, zoals de Luxemburgse premier Xavier Bettel en zijn Nederlandse collega Mark Rutte. Die laatste maakte de voorbije maanden een opmerkelijke metamorfose door van koele EU-minnaar tot voorzichtige eurofiel.  

Iconisch kun je hen niet noemen, maar de kracht van Europa zit niet in figuren, zegt Vos. “De uitstraling van een Merkel of Macron helpt natuurlijk maar de kracht zit in het project zelf. En of het nu gaat om vluchtelingen, terrorisme of klimaat: je kan maar tot beleid komen als je samenwerkt, op welke manier ook. Dat weten de zogeheten populisten, ook al botst die wetenschap met het verhaal van soevereiniteit, waarmee ze hun kiezers winnen. De Oostenrijkse en Italiaanse leiders zetten de fundamenten van de EU niet op het spel. Zolang ze dat niet doen, ben ik vrij gerust dat het Europese project overleeft.”

Tot voor enkele maanden weerklonk regelmatig de dreigende voorspelling dat het Europees Parlement er na de verkiezingen van 26 mei helemaal anders zal uitzien. Het wordt inderdaad kleiner na het vertrek van de Britten, met 705 zetels in plaats van de huidige 751. 46 zetels worden in reserve genomen, voor het geval er nieuwe lidstaten zouden bijkomen. En er zijn er 5 extra voor Frankrijk en Spanje, 3 voor Italië en Nederland en eentje voor Polen, Roemenië, Zweden, Oostenrijk, Denemarken, Slovakije, Finland, Kroatië en Estland.

(lees voort onder de foto)

Dat opkomende kleinere en vaak anti-Europese politieke partijen of bewegingen het parlement zouden overnemen, is een doemscenario. We weten nu al dat de huidige grootste fractie, die van de Europese Volkspartij, opnieuw de grootste wordt met ongeveer 25 procent. De sociaaldemocraten (S&D) doen het overal in Europa slecht en spelen geen grote rol meer maar blijven met voorsprong de op een na grootste. En ook de liberalen –eveneens pro-Europees – zullen er licht op vooruitgaan.

5 jaar geleden scoorden het extreemrechtse Front National van Marine Le Pen in Frankrijk en de Italiaanse Lega ook al goed. Zij zullen hun score nog wel wat kunnen verbeteren, maar die groeimarge blijft beperkt. De grootste groep eurosceptici in het Europees Parlement zijn de Britten van Ukip. Na de verkiezingen gaan zij eruit, een van de gevolgen van de brexit.  

Hoe de brexit zal uitdraaien, is misschien wel de meest onvoorspelbare factor van 2019. De Europese Unie kan niet veel meer doen dan toekijken en hopen op het beste scenario. Dat het Britse parlement de deal uiteindelijk toch goedkeurt, op welke manier ook. De Britse premier May kan de stemming bijvoorbeeld uitstellen tot 50 dagen voor de effectieve brexitdatum van 29 maart om dan het Lagerhuis voor de ultieme keuze te stellen: "aanvaard deze deal of de chaos is niet te overzien", in de hoop dat een deel van de oppositie haar dan depanneert.

Dat is een heel zware gok, maar er is geen alternatief, zegt Vos. “De brexit is het grootst mogelijke zootje geworden in alle opzichten. De meest logische optie is dat je de Artikel 50-procedure verlengt (de officiële procedure van de EU die een lidstaat moet volgen om de unie te verlaten). Dat is perfect mogelijk maar de Britse zetels van het EP zijn al verdeeld. En hoe leg je de Britten uit dat ze drie jaar na hun referendum nog eens Europese verkiezingen moeten houden? Dat krijg je niet uitgelegd. Tegelijkertijd is elk ander scenario minstens even onwaarschijnlijk.”

Ook de relaties van de Europese Unie met de rest van de wereld en haar rol op het wereldtoneel zijn niet meteen klaar en duidelijk te voorspellen. Hoe zullen de handelsrelaties met de VS evolueren? Gaat Trump de “handelsoorlog” verder op de spits drijven? Ook daar worden grenzen afgetast, zegt Vos. “Trump begon met invoerheffingen op staal en aluminium, maar eens de Amerikaanse bedrijven merken dat die politiek als een boemerang terugkeert, zal dat ook wel veranderen.”

En of de EU profiteert van handelsoorlog tussen de VS en China is ook nog maar de vraag. Er zullen andere verhoudingen komen tussen Europa en China, maar het is nog niet duidelijk in welk richting. "Het komt de EU niet slecht uit dat Trump de kastanjes uit het vuur haalt, China is inderdaad niet altijd de meest koosjere handelspartner." Ook hoe de verhouding met Rusland evolueert, wordt iets om van nabij op te volgen.

Naar een verenigde EU in 2019? Dat is een van de dingen die het nieuwe jaar moet uitwijzen. Er is de top in Sibiu, op 9 mei. Dat belooft er eentje vol symboliek te worden, want tegen dan moet het nieuwe pad uitgezet zijn.

De Europese leiders moeten tegen het najaar de nieuwe meerjarenbegroting goedkeuren. Traditioneel het aanslepende schouwspel van keihard gebikkel. En over het migratiebeleid is er nog geen eensgezindheid.

Wat doet de EU in 2019? Voort aanmodderen, zegt Vos. “Zoals het eigenlijk altijd gaat. Dat is niet mooi om naar te kijken, de energie-efficiëntie is allesbehalve optimaal, maar het gaat ook wel vooruit.” En marche? Stapje voor stapje.