Wees eens wat meer hysterisch: “Thema’s als armoede kunnen meer herrie gebruiken”

‘Wees niet bang voor de hysterie, want ze bestaat niet,’ zo valt te lezen in de DSM, zeg maar de diagnostische bijbel voor psychische stoornissen. “En toch zie ik de hysterie overal wanneer ik om me heen kijk”, zegt filosoof en criminoloog Marc Schuilenburg (Vrije Universiteit Amsterdam), die in zijn nieuwste boek ‘Hysterie. Een cultuurdiagnose’ het fenomeen fileert. “Het manifesteert zich echter niet als een individuele zenuwziekte, eerder als een collectieve gemoedstoestand.”

Schuilenburg wijst naar mensen die elkaar bijna vertrappelen op Black Friday of de ‘Biebermanie’ vol flauwvallende en gillende tieners, maar ook naar de grip die we als samenleving kwijt lijken op thema’s als migratie en veiligheid. “Als ik op radio of televisie vertel dat Nederland volgens de cijfers eigenlijk een heel veilig land is, ontploft mijn mailbox telkens met heftige, maar ook oprechte reacties. De reflex om het fenomeen hysterie te gaan onderzoeken is in die zin een beetje persoonlijk getint, ik wilde weten waar die woede en frustratie vandaan komen.”

Is hysterie vooral een gevolg van onwetendheid?

Marc Schuilenburg: “Niet echt, want de meeste mensen weten hoe de vork aan de steel zit. Vergelijk het met de hysterie die soms rond de nieuwste iPhone ontstaat: mensen weten heus wel dat het niet zo revolutionair is, maar rollen vechtend de straat over om er als eerste een te bemachtigen. Het gaat in essentie om een tekort dat we aanvoelen en willen opvullen, en bij een thema als veiligheid is dat een gevoel van geborgenheid. De paradox lijkt echter dat hoe veiliger we zijn, hoe hysterischer we reageren op die laatste stukjes onveiligheid die ons nog resten.”

Waaraan ligt dat?

“Je slaat een krant open en je voelt je door de eerste vier pagina’s al een beetje onveiliger. Ook politici hebben van hysterie natuurlijk ook hun verdienmodel gemaakt, en dat kan gevaarlijke gevolgen hebben. Waarom houdt een minister nooit eens een grote persconferentie om te zeggen dat de criminaliteitscijfers spectaculair gedaald zijn? Overigens zal een samenleving nooit volledig veilig zijn, waardoor hysterie dus moeilijk uitgeroeid raakt.”

In uw boek bepleit u evenwel dat hysterie ook tot positieve zaken kan leiden.

“Hysterie is doorheen de geschiedenis altijd negatief benaderd, bij de Egyptenaren was het bijvoorbeeld een ziekte van de baarmoeder. Terwijl het niet per se destructief hoeft te zijn. Een goed voorbeeld vind je aan het einde van de negentiende eeuw, toen vrouwen in opstand kwamen tegen de verstikkende voorschriften in het victoriaanse tijdperk, zoals een verbod op vrouwenarbeid. Er barstte als het ware een grootschalige epidemie van hysterie los. Hoewel veel van die vrouwen toen helaas werden opgenomen in een ziekenhuis, was het ook een motor van verandering: het korset maakte plaats voor meer kansen en gelijke rechten voor de vrouw. Het kan dus ook constructief ingezet worden.

“Thema’s als armoede of analfabetisme kunnen wel wat meer amok, reuring en herrie gebruiken. De cijfers in mijn thuisstad Rotterdam daarrond zijn ontstellend, maar niemand lijkt er zich druk over te maken. Hetzelfde geldt voor de klimaatverandering. Een gezonde dosis hysterie zou er voor kunnen zorgen dat het ecologische probleem niet enkel over CO₂-uitstoot en het aantal cijfertjes na de komma gaat, maar ook een nieuw bewustzijn schept.”

Draait de discussie die in Nederland het meest hysterie opwekt, het pietendebat, dan niet uit op een volstrekte impasse?

“Ik denk het niet. De discussie lijkt dan wel elk jaar hetzelfde, volgens mij wordt er langzaam maar zeker vooruitgang geboekt. Mensen zijn echt wel anders gaan denken.”

‘Hysterie. Een cultuurdiagnose’ verschijnt op 15 januari bij Boom Uitgevers Amsterdam.