Van de oude Grieken tot de hedendaagse hipsters: "Een baard is altijd al een soort statement"

Het moet een van de meest iconische kenmerken van de zogenoemde hipsterman in de 21e eeuw zijn: zijn keurig verzorgde baard, netjes bijgetrimd door een barbier. Doelbewust of niet, met die vacht schrijft hij zich in een lange traditie in die duizenden jaren terugreikt tot bij de oude Grieken. Dat zegt historicus Anne-Laure Van Bruaene van de UGent in "De wereld van Sofie", het programma op Radio 1 dat vandaag helemaal in het teken van hipsters staat.

"Een baard is een soort statement, net als elke vorm van kledij of haarstijl", zegt Van Bruaene. "Ik denk dat de hipsterbaard een teken is dat je anders wil zijn dan de doorsnee man én dat je dat aan de buitenwereld wil kenbaar maken want het is een erg prominent teken van hipster zijn."

Volgens Van Bruaene zijn baarden altijd al een communicatiemiddel geweest. "Ik heb veel reacties gekregen van collega's die in andere tijdvakken zijn gespecialiseerd en eigenlijk was dat al zo in de oudheid. De Grieken droegen baarden. De Romeinen in eerste instantie niet, waarschijnlijk om zich tegen de Grieken af te zetten. Vanaf keizer Hadrianus komt de baard wél opzetten. Hadrianus was een man die erg in de Griekse cultuur geïnteresseerd was en dat met een baard wilde tonen."

(Lees voort onder foto)

"Zo zie je golven in de geschiedenis. In de middeleeuwen was het wat minder, maar in de renaissance, de periode die ik het beste ken, was de baard helemaal terug van weggeweest. Eigenlijk droegen alle mannen van de elite toen een baard, als je kijkt naar portretten uit die tijd. Dat deden ze in allerlei stijlen: kort, lang, gefriseerd..."

Van Bruaene heeft nog meer visuele bronnen uit die tijd bekeken, zoals de schilderijen van Pieter Bruegel de Oude. Op die manier kon ze meer te weten komen over mannen uit andere sociale klassen, zoals boeren. "Dat zijn geen echte portretten, maar Bruegel had wel veel aandacht voor detail. Het valt op dat boeren geen baard hadden. Ze waren geschoren, soms slecht geschoren, maar we kunnen er wel van uit gaan dat ze regelmatig naar de barbier gingen."

(Lees voort onder foto)

De baard was dus een teken van status in de renaissance, al was dat volgens Van Bruaene vooral impliciet. "Net als vandaag bestonden in de 16e en 17e eeuw rolmodellen. Ik denk dat het allemaal is begonnen met Karel V. Hij was van oorsprong hertog van Bourgondië en had op jonge leeftijd een typische pagekop met een kale kin."

(Lees voort onder foto)

"Dat veranderde grondig toen hij keizer van het Heilig Rooms Rijk werd. Vanaf 1530 draagt hij plots een baard op portretten. Dat was natuurlijk geen toeval want ook Romeinse keizers droegen een baard. Met zijn baard wilde keizer Karel zeggen: "Ik ben keizer" en "Ik draag de keizerlijke idealen niet alleen uit in de antieke renaissancestijl, maar ook in de manier waarop ik mij kleed en mijn haar draag"."

"Keizer Karel was zo een rolmodel voor Europese elites die allemaal een baard gingen dragen. Andere koningen als de Engelse koning Hendrik VIII en zelfs de paus deden het. Bij de geestelijkheid was dat toch bijzonder gezien het canonieke recht stelt dat een man geen baard mocht hebben. Men hield zich daar redelijk goed aan tot in die 16e eeuw."

"Dat leidde soms tot gekke situaties. In Gent was er het geval van Viglius van Aytta, een hoge minister die proost van de Sint-Baafsabdij wou worden. Hiervoor moest hij zich tot priester laten wijden, maar dat was geen probleem want hij was een weduwnaar. Wel wou hij zijn baard behouden dus stuurde hij de paus een plechtig verzoekschrift om dat te mogen doen. Aan zijn portretten te oordelen is hem dat toegestaan."

Met een baard kan een man duidelijk aangeven dat hij tot een bepaalde groep behoort, of juist helemaal niet. Van Bruaene ziet wel duidelijke verschillen tussen vroeger en nu. "De hipster plaatst zich vandaag buiten de mainstream met zijn baard terwijl mannen in de renaissance met een baard juist wilden aangeven dat ze tot de elite behoorden. Ze wilden hegemonische mannelijkheid uitdragen: "Ik ben een dominante man, over de vrouw en over andere mannen. Ik ben iemand die de touwtjes in handen heeft"."

"Een baard drukt altijd iets uit, maar de boodschap kan erg verschillen. Ook de associaties zijn soms uiteenlopend. Vandaag hebben we de hipster, maar ook vrome moslimmannen dragen een baard en die associëren sommige mensen met terrorisme."

"Nog opvallend in de geschiedenis zijn vrouwen met baarden, denk aan de circusattracties in de 19e eeuw. Ook in de 16e eeuw kwamen ze voor en toen vond men dat vrij monsterlijk. Men maakte portretten van die vrouwen om te tonen waartoe de natuur had geleid."

Tot slot haalt Van Bruaene Sint-Ontkommer aan, een "baardheilige". "Volgens de legende was zij een Portugese prinses die van haar vader met een heidense Siciliaanse prins moest trouwen. Ze was christelijk en erg gelovig en ze wou het niet. Dus vroeg ze aan god om haar te helpen opdat het huwelijk niet kon plaatsvinden."

"In al zijn wijsheid en voorzienigheid gaf god haar een grote baard. De prins met wie ze moest trouwen, wou haar natuurlijk niet meer. Haar vader besloot hierop om haar met baard en al te laten kruisigen. Zo werd ze een soort martelaar in de voetsporen van Christus. Later werd ze vereerd met voorstellingen aan het kruis. Daarop lijkt ze een man, maar ze was wel degelijk een vrouw."

Eerder deed professor Van Bruaene de geschiedenis van de baard ook voor de Universiteit van Vlaanderen uit de doeken. Die uiteenzetting kan u hieronder bekijken: