De vijf boeken die het leven van Chantal Pattyn hebben veranderd

Donderdag start het Klarafestival. Het thema dit jaar is "Libera me". "Het gaat over de bevrijding, onze eigen existentiële bevrijding en vrijheid en hoe dat in elkaar zit", legt Pattyn gedreven uit. "De rode draad is ook het Faustiaanse thema, want je eigen bevrijding gaat soms ten koste van anderen. Heel veel componisten lieten zich door dit thema inspireren." Op het programma onder meer Teodor Currentzis, "een van de meest geweldige dirigenten van zijn tijd", en zangeres Barbara Hannigan die "The rake's progress" van Igor Stravinsky dirigeert. "Er staan trouwens buitengewoon veel vrouwen op de affiche", benadrukt Pattyn. "Ook in de klassieke wereld zijn de zaken aan het veranderen. Eindelijk!"

"Ik merk vaak dat het voor veel mensen op het Klarafestival over meer dan muziek gaat", zegt Pattyn. "Ik ben ervan overtuigd dat deze samenleving heel zwaar op de dool is. Mensen zijn onzeker en zoekende. Dat vertaalt zich politiek in vooral veel polemiek. Maar mensen willen ook nieuwe verhalen. Omdat de oude niet meer gelden. In die zoektocht naar zingeving merk ik dat kunst een heel belangrijke rol speelt. Ik kan betreuren dat niet elke Vlaming wekelijks naar de bibliotheek gaat of een concert bezoekt, en dat het onderwijs te weinig inzet op de kennis van onze cultuurgeschiedenis, maar ik ben niet pessimistisch. Mensen zijn niet dom. En iedereen heeft nood aan schoonheid en verbeelding. En aan andere manieren van kijken en denken. Sommige concerten op het Klarafestival zijn al maanden uitverkocht. Dat is het mooiste bewijs. Daar bovenop word je elke avond geconfronteerd met de virtuositeit van muzikanten. Hun leven lijkt heel plezierig, maar is eigenlijk waanzin, want muzikanten zijn topsporters." 

Als fervente lezer voedt Pattyn zich ook al haar hele leven met verhalen. "Ik lees overal, op de metro, in de trein, in mijn bed, ik heb altijd een boek bij. En een potlood om passages aan te duiden. Ik ruïneer mijn boeken, maar ik vind het ook niet zo erg.  Ik leen ook heel graag boeken uit, maar ik krijg ze wel graag terug." 

Dat boeken je leven kunnen veranderen, daar staat ze nogal sceptisch tegenover. "Stel je voor dat dat kon? Je voelt je even richtingloos, het overkomt ons allemaal. Je leest een goeie Murakami... daarmee ben je ook niet back on the tracks natuurlijk. Ik vond het dan ook een verschrikkelijke opdracht om een top 5 te maken. Zoveel boeken zijn voor mij belangrijk geweest op een bepaald moment. Maar of ze mijn leven hebben veranderd, dat weet ik niet. Ze hebben me wel gevormd. Ik merk wel dat de boeken die je leest als je 18, 19 bent, de meeste impact hebben: dat is het moment dat je aan je eigen Bildung (geestelijke vorming) begint,  je bent nog een soort leeg vlak, een wit blad."

"De conformist" van Alberto Moravia (1907-1990) is een van die boeken die een enorme indruk gemaakt hebben op de jonge Pattyn. "Hij heeft een waanzinnig oeuvre bijeengeschreven. “De conformist” is echt een boek dat mensen opnieuw zouden moeten lezen. Het gaat over je conformeren, om te beantwoorden aan wat er burgerlijk en politiek van je verwacht wordt, met alle gevolgen van dien." 

"Het verhaal speelt zich af in de tijd van Mussolini (van 1922 tot 1943 de fascistische leider van Italië) en de jacht op de anti-fascisten. Hij schetst een figuur die in Parijs belandt, waar iemand moet worden omgebracht. En er zit ook een heel erotische ondertoon in. Ik ben een echte italofiel en heb heel veel Italiaanse auteurs gelezen. Ik heb Rome heel intensief bezocht en wilde dan alle plekken zien waar die personages zogezegd hadden kunnen rondlopen. Ik vind het boek nu ook weer heel actueel. Mensen die het boek niet hebben gelezen, hebben misschien wel de verfilming van Bertolucci gezien, met Jean-Louis Trintignant in de hoofdrol." 

Bekijk hieronder de trailer van de film (en lees verder onder de video): 

"Flaubert is van het beste dat de Franse literatuur heeft opgeleverd. Ik heb nog niet de luxe gehad om aan Proust te beginnen. Ik schaam mij dood, maar daarvoor heb ik tijd nodig en is het dus wachten op ouderschapsverlof, loopbaanonderbreking of een sabbatjaar (lacht). Claude Blondeel, jarenlang kunstjournalist voor Klara, zei toen hij met pensioen ging: "Et maintenant j’ai le temps pour Proust". Ik heb dus nog wel wat werk in mijn leven."

Wie Flaubert (1821-1880) zegt, zegt bijna in één adem: "Madame Bovary", het verhaal van een doktersvrouw die kapotgaat aan haar romantische fantasieën. "Je wil die vrouw niet zijn. Het is wel ongelofelijk wat ze allemaal uitspookt. Die complete leegte en verveling, dat overspel uit een soort ontsnappingsdrang. Het gaat ook over de gevangen vrouw. Je zal maar de vrouw van een dokter zijn in een provinciaal nest, in die zin is er wel wat veranderd in de wereld. Ik was 19 of 20 toen ik dat las en het was meteen heel duidelijk: voor zo’n leven zal ik totaal ongeschikt zijn. Op de school waar ik zat, werden wij als meisje niet opgevoed om onafhankelijk te denken. Het beste wat je kon overkomen was een uitstekende partij. Het was voor mij heel vroeg duidelijk dat dat het plan niet kon zijn, met dank aan Flaubert."  

Een boek dat Pattyn recent van haar sokken geblazen heeft, is "De uitvinder van de natuur", opgetekend door Andrea Wulf.  Het is de biografie van Alexander Von Humboldt (1769-1859), de broer van Wilhelm Von Humboldt, die zijn naam aan de universiteit in Berlijn heeft gegeven. Von Humboldt was een ontdekkingsreiziger en wetenschapper. Een ware avonturier. 

"Hij is iemand die de natuur introk en hij is erin geslaagd om in compleet barre omstandigheden, met politieke steun, naar Zuid-Amerika te reizen. Hij heeft de natuur op een bepaalde manier beschreven en veel zaken in kaart gebracht, maar zijn naam is wat vergeten. Ik kan alle klimaatspijbelaars, van wie ik trouwens een grote fan ben, alleen maar aanraden om dit boek te verslinden. Het gaat over het absolute respect voor de natuur. Van Humboldt had in zijn tijd al een organische visie op de natuur. Als je dit doet, verandert dat en daar zitten we nu natuurlijk ook middenin.  Hij nam het toen al op voor een andere visie op de natuur. " 

Pattyn heeft het al vaak cadeau gedaan, onder meer aan choreografe Anne Teresa De Keersmaeker, en noemt het een onwaarschijnlijk boek. "Zijn tochten waren hele ondernemingen. Ik herinner mij passages waarin hij per se een bergtop wil beklimmen om te zien wat er groeide of rondvloog, met blote voeten in de sneeuw. Van Humboldt is een personage dat larger than life is door de dingen die hij doet en door wat hij in kaart brengt. En het is op een manier ook een heel actueel boek."

Eén Vlaamse schrijver haalt de selectie van Pattyn: Hugo Claus. "Hij is een van de weinige figuren uit onze artistieke geschiedenis die bijna een soort renaissancemens op zichzelf was. Je had Claus de schrijver, Claus de schilder, Claus de cineast, Claus de dichter,..." 

Pattyn houdt een warm pleidooi voor het (her)lezen van Claus. "Ik vind het werkelijk een schande dat hij niet meer, of naar mijn gevoel toch te weinig, wordt gelezen. ""Het verdriet van België" heb ik gelezen toen ik te jong was. Ik herinner me dat het verschrikkelijk heftig was om door de eerste 50 pagina's te geraken, maar dat er toen een wereld voor mij openging. Voor die taal hielpen mijn West-Vlaamse roots wel."

"Het verdriet van België" vertelt het verhaal van een collaborerende Vlaamse familie voor, tijdens en na Wereldoorlog II. Daarnaast is het ook de zoektocht van een jongeman die schrijver wil worden.  

Een tiental jaar geleden herlas ze de klassieker van Claus. "Dat doe ik niet vaak, een boek herlezen. Terwijl ik heel vaak naar dezelfde musea ga om terug voor een schilderij te gaan staan. Maar wat ouder worden was goed. Het is een boek dat onze identiteit blootlegt, soms meedogenloos en dan weer met heel veel genade. Los daarvan is het the making of the artist. Die prachtige figuur Louis Seynaeve staat natuurlijk voor het wordingsproces van Claus zelf."

Een van de vrouwelijke auteurs waar Pattyn grote fan van is, is de Franse schrijfster Marguerite Duras (1914-1996). Deze Franse schrijfster, regisseur en feministe leidde een bewogen leven. Ze groeit op in Vietnam en tijdens Wereldoorlog II zit ze in het verzet. De hoofdthema's in haar werk zijn de liefde en de dood. Een deel van haar jeugd beschrijft ze in het semi-autobiografische boek "L'amant", waarvoor ze in 1984 de Prix Goncourt krijgt. 

Ook hier kiest Pattyn voor de biografie en niet voor een van de romans van Duras. "Zo ontsnapte ik aan de keuze van een roman! Die biografie werd geschreven door Laure Adler. Adler was in de jaren 90 cultureel adviseur van de Franse president Mitterrand en ze is ook baas geweest van France Culture.  Ze heeft met zo'n accuratesse het complexe leven van Duras beschreven. Het is een van de beste biografieën die ik ooit gelezen heb en die me ook inzicht gegeven heeft in haar boeken." 

"Duras is een getraumatiseerde vrouw. Haar jeugd,  in Indochina, is een ramp. Zij vormt en redt zichzelf door de verbeelding. Bij wat ze schrijft, vraag je je telkens af: is het haar leven of is het het niet? Ze gebruikt heel veel sensaties, ervaringen uit haar eigen leven, want het was een madammeke. Het is ellende om op te jonge leeftijd haar boeken te lezen. Wanneer je boeken leest zoals “L’amant” en “Hiroshima, mon amour", dan weet je meteen: dit leven wordt niet eenvoudig. En wij lezen die boeken omdat wij ons zo ook gesteund weten door anderen. Ik kan daar wel troost in vinden. Ik vind haar een buitengewone schrijfster." 

"Deze biografie is ongelofelijk omdat ze ook voor Duras onverbiddelijk is. Duras was niet altijd de fijnste vrouw van de wereld, denk ik. Naar mannen toe bijvoorbeeld, maar ze is ook bedrogen door iedereen die ze ooit heeft liefgehad. Als je het leven wil leven, Als je het leven ten volle wil leven, loop je nu en dan met je kop keihard tegen de muur.  Adler beschrijft dat op een onwaarschijnlijke manier. " 

Pattyn verwijst tot slot ook nog naar een "fantastische foto" van Duras. "Je ziet de oude Duras - een onuitstaanbare mythomane, maar ook alcoholverslaafd- afgeleefd uit het raam kijken in het prachtige Trouville waar ze op dat moment woont. Ik houd daar wel van. Er zal toch een fetisjist in mij zitten want Trouville wil ik dan weer met Duras doorkruisen, want ik ben niet in Azië geraakt. Het gebouw staat er nog, thuis heb ik een postkaart van die foto.  Die biografie van haar is een boek dat ik iedereen kan aanbevelen."

Het Klarafestival start donderdag met een feestelijk openingsconcert in Bozar en loopt tot en met 29 maart.