Schuberts achtste symfonie is voltooid dankzij artificiële intelligentie. Waar gaat dat naartoe?

2019, tweehonderd jaar nadat de Oostenrijkse componist Franz Schubert (1797-1818) zijn achtste symfonie niet heeft afgemaakt, gaat in de Londense Cadogan Hall het volledige werk toch in première. In de concertzaal zal het English Session Orchestra, met in het zwart geklede muzikanten, het werk nu ten gehore brengen. Het is niet de eerste keer dat de volledige symfonie van Schubert wordt afgewerkt – menselijke componisten hebben het al eerder gedaan – wel de eerste keer dat een stukje artificiële intelligentie (AI) daarbij een handje heeft toegestoken.

Hoe dat zit? Eigenlijk heeft een stuk AI muziek van Schubert bestudeerd om zo het DNA van de componist eruit te destilleren. Negentig werken die Schubert ooit op papier heeft gezet, zijn zo omgezet in code en de rol van de AI is dan geweest om die code aan te vullen. Op die manier kan het model raden hoe Schuberts achtste geklonken zou hebben, als hij zijn werk had voortgezet.

Hoe klinkt dat dan? Kan zo’n rekensommetje, geproduceerd door de technologie van een smartphone dan ook echt een ziel hebben?

Om er een volwaardig muziekstuk van te maken is er toch nog een menselijke componist nodig geweest, Lucas Cantor, die onder meer filmmuziek op zijn naam heeft staan, en nu schrijft voor Dreamworks. Zijn taak was het om de stukjes muziek waar de AI mee kwam aandraven te interpreteren, aan elkaar te lijmen, en van emotie te voorzien. Want de kritiek die je nu soms hoort over door AI geproduceerde muziek is dat je met artificiële intelligentie alleen enkel elevator music kan maken. Saaie, emotieloze klanken, eindeloze beats die nergens naartoe lijken te gaan. Daarom is er dus nog een streep menselijkheid nodig, om noten op die manier te interpreteren dat je tot ‘menselijke’ muziek komt.

“Het was eigenlijk als werken met een andere componist”, zegt Cantor. “Maar dan wel een componist zonder ego. Een die nooit met een slecht humeur zat. Als een stukje muziek niet goed is, kon ik het gewoon terugsturen.”

Cantor vergelijkt het met taal, literatuur zo je wil. De AI kon eigenlijk een hele hoop zinnen aanreiken, aan Cantor was het dan om op basis daarvan een verhaal te schrijven. Cantor koos de melodieën waar de AI mee op de proppen kwam en die hij interessant vond voor het stuk. “Wat er uiteindelijk gebeurd is, is ongelofelijk”, zegt hij. “Ik kon zo in een paar weken tijd achttien minuten aan nieuwe muziek schrijven voor een symfonieorkest. Dat is voor mij een persoonlijk record.”

Stromae

AI-technologie zit natuurlijk al in smartphones vervat, vandaar dat het Chinese bedrijf Huawei het project om de symfonie van Schubert te vervolledigen heeft opgezet, bij wijze van promostunt. Het is dezelfde magische formule waarmee je telefoon objecten kan herkennen als je een foto wil nemen. Omdat de AI eerst hopen en hopen afbeeldingen, van huizen, honden of zonsondergangen te zien heeft gekregen, is ze nu ook in staat om die ‘in het echte leven’ te zien, en zo de camera van je toestel een beetje bij te stellen. Allemaal omdat de software patronen kan herkennen in grote hoeveelheden bronmateriaal en die patronen dan ook elders begint te zien.

Klein geheimpje: AI wordt ook al veel langer getest in de muziek. Een van de pioniers in het vak is de Franse computerwetenschapper François Pachet, die nu aan het hoofd staat van een Research Lab van Spotify. Hij heeft ook al samengewerkt met Stromae, om een paar experimentele nummers te schrijven. Die tracks zijn dan beland op het album Hello World, dat de Franse artiest SKYGGE heeft gecureerd.

Wat ons betreft is het resultaat in Londen in elk geval indrukwekkend. Wie op voorhand niet verwittigd was dat de symfonie van Schubert met de hulp van technologie voltooid is, zou daar tijdens de première niets van gemerkt hebben.

Zeker, er is wel degelijk verschil tussen de eerste twee delen die Schubert in zijn eentje heeft bedacht, en deel drie en vier. Waar de eerste twee delen duidelijk iets negentiende-eeuws klassiek hebben, klinken de laatste twee opmerkelijk moderner. Alsof je dus een oude symfonie aan een stuk moderne filmmuziek zou lijmen. Maar daar hoort het publiek misschien eerder de hand in van de componist Cantor, dan van de AI. De staande ovatie aan het einde lijkt ons alleszins terecht, zowel voor de componist als voor de technologie.

Toch is het verdict voor de worp bij sommige journalisten nog hard. “Geen Schubert”, zegt voormalig Klara-presentator Kurt Van Eeghem – die ook is meegereisd – na afloop. De man van Klassiek Centraal hoort er dan weer Tsjaikovsky in.

De reden waarom het nieuwe stuk zo ver staat van Schubert is omdat het zijn originele context nu volledig mist. Schubert was ernstig ziek toen hij aan zijn ‘achtste’ werkte en heeft zijn symfonie mogelijk daardoor nooit afgemaakt. Hij is enkel tot aan het derde deel geraakt, daarvoor is nog een schets met 30 tonen bewaard. Maar van enige miserie die je in de eerste – originele – hoort, is er in deel drie en vier nu inderdaad geen sprake meer. Hollywood heeft het met zijn filmmuziek daarvoor te zeer overgenomen.

Alleszins is de geest nu wel uit de fles: Cantor wil verder aan de slag met AI. Niet alleen omdat het zijn job een pak makkelijker maakt. Je kan de technologie ook gebruiken om inspiratie op te doen. Hij denkt aan een project om het geluid dat smeltende ijskappen maken heel lang bij te houden, en er AI op los te laten. De patronen die de AI in het geluid van de ijskappen herkent, kunnen dan weer de basis worden voor een nieuw muziekstuk.

Zo lijkt de AI stilaan zijn eigen plaats op te eisen in de muziek, zoals het dat stilaan ook in andere kunstvormen doet. Een kunstwerk gemaakt met AI dat eerst meesterwerken uit verschillende eeuwen heeft ‘bestudeerd’, ging vorig jaar nog onder de hamer voor bijna 400.000 euro bij veilinghuis Christie’s. Het portret van een Frans collectief bracht zo meer dan 43 keer zijn hoogst geschatte waarde op.

Mens achter de muziek

Als je al die evoluties bekijkt, kan je je afvragen of we in de toekomst nog componisten nodig zullen hebben die noten op papier zetten – oké, zij gebruiken nu doorgaans ook al digitale programma’s – of schilders, die nog met een penseel stroken op een doek neerzetten.

Maar zo’n vaart zal het nog lang niet lopen, denkt Luc Steels, emeritus hoogleraar computerwetenschappen aan de VUB en een gerenommeerde AI-pionier. Twee jaar geleden schreef hij een opera over de mogelijkheden van AI, Fausto, losjes gebaseerd op het aloude Faust-verhaal. De opera werd vorige maand nog opgevoerd in de Brusselse Muntschouwburg. Maar de muziek ervan heeft Steels wel helemaal zelf geschreven.

“Natuurlijk kan je via machine learning de stijl van een componist tot op zekere hoogte vatten”, zegt hij. “Maar het is niet omdat je een kunstwerk kan namaken, dat je zelf ook kunst produceert. Vergelijk het met Google Translate. Dat programma kan wel zinnen vertalen, maar weet zelf niet wat ze betekenen. Een heel verhaal vertellen, met emoties, dat is iets wat voorbij het bereik van programma’s ligt. Die wondere rijkdom van de menselijke blik vatten zij ook niet.”

Waar AI-programma’s in de muziek dan wel heel handig kunnen zijn, is om bijvoorbeeld partituren om te zetten. De rekenkracht van AI kan een goed hulpmiddel worden om van een pianopartituur heel snel notenbalken voor een trompet of zelfs voor een volledig orkest uit te werken.

“Die stap lijkt me alleszins heel dichtbij”, zegt ook Jef Neve. “En dat zou ons werk natuurlijk een pak verlichten.” Voor een uitzending van het VRT-programma Pano heeft een AI-systeem de muziek van de Belgische pianist zelf onder de loep genomen, om dan nieuwe muziek te produceren, alsof Neve zelf aan de pianotoetsen zat.

“Ik was oprecht verrast over het resultaat”, zegt Neve. “En ergens doet zo’n systeem wat wij als componisten nu ook gewoon doen. Ook wij werken altijd verder op muzikale patronen die al bestaan, of het nu melodieën of akkoordschema’s zijn. We moeten dan ook niet doen of wij het warm water hebben uitgevonden. Maar ik geloof toch ook dat mensen op een of andere manier connecteren met de mens die achter een bepaald kunstwerk zit, met de hand van de meester, zeg maar. Laat de computers dan zeker maar het rekenwerk doen.”