Vissen naar vergeten parels

Wie de ronde doet langs de betere boekhandel, kan er moeilijk naast kijken. Het tijdperk van de bedgymnastiek is stilaan overgewaaid. Vijftig tinten grijs is verbannen naar de uithoeken van de winkel en belandt zelfs al eens in de ramsj. Afgeleide erotische producten à la Sylvia Day of Emma Mars weten het libido nog nauwelijks aan te zwengelen.

Zijn het de laatste stuiptrekkingen? Zoveel is zeker: het verzadigingspunt is bereikt. Lustopwekkende literatuur duikt weer onder. Het rijk is opnieuw aan de fijnproever om de parels te ontdekken.

In zijn jaaroverzicht in NRC kon criticus Arjen Fortuin zelfs haarfijn de vinger leggen op het keerpunt: "Het gebeurde ergens in de zomer: het Nederlandse lezerslibido kromp als een ballon die twee dagen in de volle zon heeft gelegen, tot een amechtig verschrompeld zakje."

En wat kwam er in de plaats? De gestrengheid van Donna Tartt en Het puttertje en het succes van een serieuze auteur als Stefan Hertmans met Oorlog en terpentijn.

Maar minstens even opvallend bleek de hausse van verborgen parels, geheime, soms ingetogen ontdekkingen en een batterij vergeten klassiekers. Werken die sluimerden in de kieren en plooien van de literatuurgeschiedenis, maar door een speling van het lot, een portie uitgeversgeluk en soms een uitgekiende campagne weer tot leven zijn gewekt.

Vermijd het woord 'classic'

Natuurlijk is Stoner (1965) van de Amerikaanse auteur John Edward Williams (1922-1994) het schoolvoorbeeld van deze trend. Nadat The New York Review of Books in 2006 met een heruitgave kwam van deze op het eerste gezicht weinig spectaculaire roman over een universiteitsdocent, sloop Stoner internationaal weer uit de anonimiteit. Intussen zijn er wereldwijd een miljoen exemplaren van Stoner gesleten.

Vooral in de Lage Landen werd het een gigantische seller. "Het succes van Stoner was ouderwets: het staat voor meer dan een lezersgilde dat zich warmt in de gloed van de gezamenlijke herontdekking", noteert Fortuin daarover. "Het symboliseert het verlangen om weer gewoon een boek te lezen, (...), zonder op de hielen te worden gezeten door veel te grote hoofden op bushokjes, talkshows en zeventien doorgeregisseerde identieke interviews."

Maar is het succes van Stoner wel zo'n staaltje nostalgisch gemeenschapsgevoel? Ook hier speelde marketing een niet te onderschatten rol. In Nederland demonstreerde Oscar van Gelderen van uitgeverij Lebowski met Stoner andermaal zijn fijne neus voor hypes. Nadat iemand hem het boek in New York suggereerde én hij het in één avond uitlas, zag van Gelderen er meteen brood in.

Hij getuigde er onlangs over in een classic-special van De Groene Amsterdammer: "Je moet een boek als dit brengen met aplomb. Wij hebben het op nummer 1 in de catalogus gezet, een waanzinnige cover gekozen, het woord classic te allen tijde vermeden, we hebben Twitter en Facebook bestookt, en zijn zes maanden lang als Jehova's getuigen langs de deuren gegaan."

Dat Arnon Grunberg het boek de lucht in prees, hielp een handje, dat actrice Carice van Houten twitterde dat ze in bed vertoefde met Mister Stoner, eveneens. De mondelinge reclame deed de rest.

Ook boekhandelaar Johan Vandenbroucke van De Zondvloed in Mechelen kijkt verwonderd naar het fenomeen: "In 2013 is Stoner onze absolute bestseller geweest, maar al van bij de verschijning in 2012 liep het hier storm voor het boek. Een van onze personeelsleden was onmiddellijk erg enthousiast over de roman en gaf hem mee als tip aan onze klanten. Waarna Humo het boek oppikte. Vorig jaar gingen er zelfs meer 'Stoners' over de toonbank dan de nieuwe Lanoye. Al geloof ik niet dat opvolger Butcher's Crossing het even goed zal doen, dat voel ik nu al."

In de slipstream

In navolging van Stoner scoorde uitgeverij Wereldbibliotheek met de Russische emigrant-auteur Gajto Gazdanov (1903-1971) en zijn autobiografische roman Een avond met Claire (1930), terwijl nu ook Het fantoom van meneer Wolf (1948) brokken maakt, in een co-editie van Lebowski en Cossee.

Uitgeverij Van Oorschot - met zijn Russische bibliotheek al decennialang ijverend voor de grote klassieken - spint garen bij de verhalen van Isaak Babel, terwijl het Nederlandse lezerspubliek ook massaal Simon Carmiggelts columns herontdekt in het precieus vormgegeven Gedundrukt. En met de lijvige familiekroniek De weg van alle vlees (1903) van Samuel Butler neemt Van Oorschot nog een voorschot op de eeuwigheid. Bij De Bezige Bij zetten ze dan weer in op minder bekende klassieken, met gebonden heruitgaven van Virginia Woolf, Albertine Sarrazin, Graham Greene of Sylvia Plath.

Atlas Contact stopte bij imprint LJ Veen zijn klassieke wereldliteratuur in een frisser ogende outfit - met werk van Joseph Roth, Stefan Zweig of Jane Austen. Prometheus sprong ook op de kar met Steve Tesisch' Karoo, maar zonder veel succes. Ook herdenkingsjaren van schrijvers zorgen voor een opstootje: denk aan de voorzichtige herontdekking van Albert Camus en Louis Couperus.

Drang naar houvast

Dat klassiekers nu zo boomen, heeft ook te maken met een drang naar houvast. Dat denkt Renate Liesker, redacteur van uitgeverij Artemis, die er de reeks vrouwelijke klassiekers Artemis Classics opstartte. "In tijden van crisis wordt vaak teruggegrepen naar veilige zekerheden van vroeger. Kijk naar het succes van slow food, 'gezellige' televisieconcepten en sequels van bioscoopsuccessen. Naast nieuwe titels zoekt de consument naar boeken die hun waarde hebben bewezen", zo verklaarde ze onlangs in Boekblad.

Oscar van Gelderen van Lebowski hamert toch vooral op de inhoud: "De herontdekte boeken gaan vaak over essentiële onderwerpen: identiteit, liefde, maatschappelijke status; ze hebben de tand des tijds doorstaan en zijn nu misschien wel relevanter dan in de tijd dat ze verschenen."

Voor de onafhankelijke boekhandel is de hang naar geheimtips alleszins een godsgeschenk, vindt Vandenbroucke: "Ik ben als boekhandelaar blij dat er zulke niches ontstaan én dat echt goede boeken weer komen bovendrijven. Zeker omdat wij het niet moeten hebben van de gewone bestsellers of de zoveelste hype. Dat De Bezige Bij weer Sylvia Plath of Graham Greene brengt, al zolang niet meer beschikbaar, is hoopgevend.

"Toch blijven uitgevers slordig en opportunistisch omspringen met hun backlist. Er ligt zoveel onontgonnen. Het is toch onbegrijpelijk dat de boeken van Hemingway in het Nederlands nauwelijks beschikbaar zijn, terwijl zoveel schrijvers hem citeren?"

Wat Vandenbroucke vanzelf bij de Vlaamse en Nederlandse canon brengt: "Het is een regelrechte schande dat er geen behoorlijke editie van het dichtwerk van Guido Gezelle of van Herman de Coninck meer voorradig is. En ook naar Zonsopgangen boven zee van Jeroen Brouwers, naar mijn aanvoelen een essentieel werk in zijn oeuvre, is het vergeefs zoeken. En ook van Patricia de Martelaere is het werk slechts tweedehands te vinden."

Gokken

Er liggen dus nog wel goudaders aan te boren. Want het plezier van de vergeten parels reikt ver. Of zoals Italo Calvino het ooit stelde: "Hoe meer je de klassieken denkt te kennen van horen zeggen, des te nieuwer, onverwachter en ongehoorder ze blijken te zijn, wanneer je ze werkelijk leest."

Toch moet je de lichte hoerastemming rond de klassiekers ook enigszins relativeren, zeker ook verkoopsmatig. Bij uitgeverijen die er al jaren mee bezig zijn en er altijd in de luwte mee bleven, zoals uitgeverij IJzer en Coppens & Frenks, kunnen ze ervan meespreken. Willem Desmense van uitgeverij IJzer wijst in De Groene Amsterdammer op de factor 'geluk' - het blijft gokken: "Van al die vergeten titels kan ik er zo een handvol noemen die fantastisch zijn en wel door uitgevers worden ontdekt, maar nooit door het publiek."

Coppens & Frenks, dat sinds jaar en dag nogal wat duistere Franse meesterwerken boventakelde, gooide eind 2013 de handdoek in de ring. "Boekhandels kopen nauwelijks meer in, bang voor risico's", zo luidde het. En ook bij Athenaeum-Polak & Van Gennep, als vanouds de vrijhaven voor klassiekers, moest het mes erin. Athenaeum-Polak & Van Gennep maakte een eind aan de Gouden reeks (luxe uitgaven), de Grote Bellettrie (vertaalde literatuur uit alle eeuwen), de Baskerville-reeks (Griekse en Romeinse klassieken) en Salamander (goedkope gebonden uitgaven).

Wie een fraaie uitgave wil van klassiekers, kan nog wel terecht bij de Perpetua-reeks. "Het reeksgevoel is alleszins weggeëbd. Boeken verkopen hier minder wanneer ze uitdrukkelijk als onderdeel van een serie worden geafficheerd. Enkel Privédomein houdt enigszins stand: daar zijn nog wel wat oudere verzamelaars tuk op. Steeds vaker zie je ook geëxperimenteer met print on demand bij kleine oplages van vergeten boeken", aldus Vandenbroucke.

En nu: Bukowski

Intussen is het uitkijken naar de volgende herontdekking. En dat zou weleens het Amerikaanse drankorgel Charles Bukowski kunnen zijn. Uitgeverij Lebowski tikte onlangs de rechten voor zijn hele oeuvre op de kop. Van Gelderen plant nu een grootscheeps Bukowski-offensief, met expo's, optredens en feesten. De sixpacks met bier staan al koud. Een revival organiseren? Dat gaat écht niet van een leien dakje.