'De schreeuw' is de 'Mona Lisa' van de moderne tijd
Als u dit stuk leest, weet u hoeveel de veiling van 'De schreeuw'van Edvard Munch heeft opgeleverd. Deze versie , een pastel uit 1895, werd geschat op ten minste 80 miljoen dollar (60,8 miljoen euro). Wat maakt dit beeld zo onweerstaanbaar?
De schreeuw van Edvard Munch (1863-1944) wordt door velen beschouwd als een van de meest aangrijpende, schokkende en ontwrichtende beelden uit de kunstgeschiedenis. Vermoedelijk toont het een moment van wanhoop, angst, geestelijk leed of crisis. Toen Munch in 1893 zijn eerste versie maakte, zou hij de bedoeling hebben gehad om "het leven van de moderne ziel" uit te beelden. Die versie, in tempera (verf bestaande uit pigmenten gemengd met eigeel) en potlood, maakte Munch na een pijnlijke liefdesaffaire met een getrouwde vrouw. Net als zijn iets jongere tijdgenoot Vincent van Gogh zocht Munch naar een nieuwe manier om de werkelijkheid uit te beelden: niet 'objectief', maar eerder hoe hij die werkelijkheid aanvoelde of zag, dus 'subjectief' of 'expressionistisch'. Toen het werk voor het eerst werd tentoongesteld, in Berlijn, heette het nog Wanhoop. Pas later kreeg het zijn huidige titel.
Gedicht van Munch
Inmiddels is De schreeuw, als symbool voor existentiële angst, een wereldwijd icoon geworden. "De schreeuw is de ultieme belichaming van angst en vervreemding en is, bij uitbreiding, het beeld geworden van een negatieve reactie op zowat alles", schrijft Philip Hook, hoofd van de afdeling Impressionistische en Moderne Kunst bij Sotheby's Londen, in de veilingcatalogus. Hij voegt eraan toe dat De schreeuw het tweede meest direct herkenbare werk ter wereld is - na de Mona Lisa.
Net als het schilderij van Leonardo da Vinci is De schreeuw vaak gereproduceerd, misbruikt, geïmiteerd en geparodieerd, niet alleen op bekers en T-shirts of als opblaaspop. Popartkunstenaar Andy Warhol maakte er zijn eigen, licht afwijkende versie van, als zeefdruk. Die werd eind maart nog geveild bij Sotheby's. In een affiche voor de film Home Alone (1990) imiteerde het toenmalige kindsterretje Macaulay Culkin De schreeuw met open mond en de handen op de wangen. En het hoofdpersonage in de horrorfilms Scream van Wes Craven is eveneens gebaseerd op de schreeuwende figuur van Munch.
Volgens Simon Shaw van Sotheby's New York is het precies de meerduidigheid die De schreeuw zo geschikt maakt voor gebruik en hergebruik in onze beeldcultuur. "Munch is zo slim om niet uit te leggen wat hij eigenlijk bedoelde. Het schilderij kan zoveel betekenissen hebben als de toeschouwer wil."
Toch heeft Munch een tipje van de sluier opgelicht door aan de versie die vannacht geveild werd een eigen gedicht toe te voegen. Op de originele lijst, die de kunstenaar zelf beschilderde, staat een tekst waarin Munch zijn inspiratie voor het schilderij verwoordt. "Ik was aan het wandelen met twee Vrienden / De Zon ging onder, de Hemel werd Bloedrood / En ik voelde een zweem van Melancholie - ik stond / Stil, doodmoe - over de zwartblauwe / Fjord en Stad hingen Bloed en Tongen van Vuur / Mijn Vrienden liepen verder - ik bleef achter / trillend van angst - voelde ik de grote Schreeuw in de Natuur." Het is dus niet de figuur op de voorgrond die schreeuwt. De figuur kan wel het geschreeuw van de natuur niet meer aanhoren.
Daarom is het voor Petter Olsen, de kunstcollectioneur die het werk op de markt bracht, duidelijk wat De schreeuw eigenlijk voorstelt. In The Financial Times verklaarde hij: "Het schilderij toont het gruwelijke moment waarop de mens realiseert welke impact hij op de natuur heeft en welke onomkeerbare veranderingen hij op gang heeft gebracht, waardoor de planeet minder en minder bewoonbaar wordt."
De versie die door Olsen verkocht wordt dateert van 1895. Volgens Simon Shaw is het de meest kleurrijke van de vier bestaande versies. De drie andere 'schreeuwen' hangen in Noorse musea. De beroemdste, uit 1893, werd in 1994 gestolen uit het Nasjonalmuseet in Oslo. In 2004 verdween er een versie uit het Munchmuseum, ook in Oslo. Beide werken werden later teruggevonden.
Petter Olsen (64) groeide op met De schreeuw: het werk is al zeventig jaar familiebezit. Zijn vader was bevriend met Munch en kocht behalve De schreeuw in totaal 35 werken van de kunstenaar. Nadat de nazi's het werk van Munch 'ontaard' hadden verklaard, slaagde Olsen erin 74 werken te redden door in 1937 een overeenkomst te sluiten met de Duitse overheid.
Petter Olsen gaat de opbrengst van de veiling investeren in een nieuw museum, kunstencentrum en hotel in het stadje Hvitsten, waar Munch vanaf 1910 veel van zijn bekendste werk maakte. Olsen zorgt ook voor de restauratie van het huis en het atelier van Munch. Het museum, waar de schilderijen van Munch uit de Olson-collectie zullen worden getoond, opent volgend jaar zijn deuren in het kader van de 150ste geboortedag van de schilder.