Akelig realistische sprookjes

Dat sprookjes bedoeld zijn om kinderen in slaap te wiegen, is een van de grootste misvattingen in de literatuur. In lang vervlogen tijden waren volkssprookjes het terrein van de matriarch van de familie, die de toehoorders op lange avonden onderhield met spannende verhalen over bloedlust en moordenaars (m/v). Dat die verhalen uiteindelijk in een versuikerde versie in de kinderkamer en later de Disneystudio's belandden, is het rechtstreekse gevolg van de censuur van sprookjesverzamelaars als de Franse ambtenaar Charles Perrault, de Duitse taalkundige broers Jacob en Wilhelm Grimm en de Deense dichter Hans Christian Andersen.

In de loop van de 18de en 19de eeuw was de fascinatie voor dat soort verhalen groot, maar tegelijk streefde men ernaar om alles wat naar magie rook uit de wereld van de volwassenen te duwen. Omdat ze in hun oervorm gewelddadig, erotisch en bij momenten immoreel waren, schrapte men bij het censureren niet alleen elementen, men voegde er ook toe. Men kneedde de sprookjes naar de burgerlijke moraal en de wenselijke omgangsvormen van die tijd: vrouwen werden passief en hulpeloos gemaakt, moordende moeders werden stiefmoeders, en mannen - indien niet de bron van alle kwaad - reddende strijders. Waren meisjes al slim, dan kwam dat door hun kinderlijke creativiteit, of dankzij hulp van bovenaf.

Opnieuw griezelig

Vandaag zien we een omgekeerde beweging. Steeds vaker verlaten sprookjes de kinderkamer en worden ze in hun oorspronkelijke, complexe, soms griezelige vorm hersteld. Niet alleen op papier trouwens: in de nieuwe verfilming van Belle en het Beest, met Emma Watson in de hoofdrol, krijgt de toch al intelligente Belle een nog eigenzinniger kantje.

Op het eerste gezicht mag het verhaal dan de mythe voeden dat zelfs de meest egoïstische en agressieve man een lam wordt als hij maar door een liefdevolle en geduldige vrouwenhand wordt gestreeld. Maar terwijl Belle ooit werd voorgesteld als de pure deerne wier zelfopoffering het beest uit zijn dierlijke gevangenis haalt, dan is de hedendaagse Belle een vrouw van vlees en bloed, een uitvindster en ook zelf op een missie waarin ze grenzen aftast en volwassen wordt.

"Er is een voortdurende pendelbeweging aan de gang tussen volkssprookjes, literaire sprookjes en verfilmingen", weet schrijfster en antropologe Marita de Sterck. "Ze veranderen continu, wat hen tot bruisende levende entiteiten maakt. Bijzonder is dat veel motieven in diverse culturen terugkeren. In die zin zijn we wereldwijd met elkaar verbonden. Het Assepoester-motief, of het dier als bruid of bruidegom, zijn oeroude weerkerende thema's met honderden gezichten."

Ook De Sterck hing er een hoofdstuk aan op in haar nieuwe sprookjesbundel Wreed schoon, met verhalen als het Roemeense 'De prinses die met een varken trouwde', een variant van 'Belle en het beest'.

Het slimme meisje

Na thema's als groeirituelen, West-Europese oersprookjes en Vlaamse volksverhalen van voor de censuur, brengt De Sterck in Wreed schoon opnieuw verhalen samen uit alle hoeken van de wereld, maar verzameld op eigen bodem. "Hier wonen mensen uit zoveel culturen", zegt ze. "Ik was nieuwsgierig naar de narratieve rijkdom die met hen is meegereisd."

De 75 verhalen werden haar verteld door mensen uit Polen, Syrië, Marokko, Burundi, Indonesië, Afghanistan, Griekenland, Congo en tal van andere landen. Een titanenwerk, want niet alleen moest ze haar bronnen vinden en overtuigen om de verhalen uit hun jeugd met haar te delen. Elk verhaal kwam in verschillende ontmoetingen tot stand: "Soms gaven mensen een aanzet en volgden aanvullende passages veel later. Andere informanten hadden wat tijd nodig om los te komen."

Een aantal Syrische verhalen werden haar bijvoorbeeld verteld door een jonge filosofe die in Nederland studeert en langzaam - al vertellend - ontdooide. "Het prachtige verhaal van 'De slimme jonge moeder' heeft een sleutelrol gespeeld in haar jeugd. Het begint met een heerser die zo wreed was dat hij iedereen verbood om vuur te maken. Wie hem niet gehoorzaamde, werd dwars doormidden gesneden. Maar een jonge vrouw ontdekt een andere manier om te koken. In de sprookjestypologie heet dit genre 'the clever farmgirl'. Deze jonge vrouw is de gruwelijkste heersers en zelfs de duivel te slim af.

"Sawsan vertelde me hoe dat verhaal haar als jong meisje al leerde dat zelfs in een strenge patriarchale maatschappij je lot niet afhangt van een man, dat je zelf actief op zoek kunt gaan naar oplossingen, je je eigen statement kunt maken. Herkenbaar, maar tegelijk bevreemdend, want zo'n verhaal gonst helemaal anders in een Syrische context. De lijn tussen fictie en realiteit kan erg dun zijn. Wat die heerser doet, tart alle verbeelding, maar zo is het daar nu ook."

Morele prikkeling

In haar selectie toonde de antropologe zich eigenzinnig. Niet alle verhalen die zich aandienden, haalden de bundel. "Ik koos voor plotgedreven verhalen, voor literaire en emotionele slagkracht. Ze moesten me van mijn sokken blazen. Zo is er een zigeunersprookje ('De vrouw die haar been kookte') dat me verteld werd door een Roma-vader en -dochter uit Kosovo. Het gaat over een oud koppel dat honger heeft. De vrouw kijkt naar haar handen, en vraagt zich af: kan ik zonder? Dan kijkt ze naar haar been, en bedenkt dat ze van zo'n been zeker een week kunnen eten. Dat laat niemand onberoerd: na vijf regels kijk je al naar je eigen been.

"De urgentie waarmee sprookjes je voortduwen in die verbeelding is zo sterk. Ook de morele prikkeling vind ik interessant. Sprookjes vertellen je niet wat je moet denken, maar laten de ruimte om zelf na te denken. Voorts zocht ik verhalen waar een stevig vrouwelijk personage in voorkwam. Ik hoorde wel een knap Koerdisch sprookje, waarin de vrouw alleen maar water bracht. Dat boeit me niet, zulke verhalen zien we al genoeg."

"Volksverhalen verbinden", weet De Sterck. "Ze zijn als virussen. Ze reizen en muteren, en dragen allerlei informatie in zich." Net als DNA erfelijk materiaal draagt, voeren sprookjes kennis en lessen mee. "Ik hoop dat de verhalen een rijker beeld scheppen over de zogenaamde verschillen tussen culturen, dat het lezen ervan ons dichter bij elkaar brengt. Vaak vertellen de metaforen ons iets over basale menselijke emoties als verlangen, angst en onmacht. Maar ook de verschillen zijn interessant."

De impact van storytelling werd overigens ook neurologisch en evolutionair onderzocht. De mens heeft verhalen nodig om te overleven, om verschillende redenen. Door het ondenkbare te verbeelden, tast je op een veilige manier grenzen af. Ook maken ze taboes bespreekbaar.

Huis zonder deur

"Een vrouw uit Burundi vertelde me bijvoorbeeld het verhaal 'De man van haar dromen', over een man die geen besneden vrouw wil, want 'een besneden vrouw is als een huis zonder deur'. Mooi toch hoe dit complexe thema hier wordt aangekaart? Om die reden worden sprookjes ook dikwijls gebruikt in empowerment-projecten. Een Palestijnse vriendin gebruikt het verhaal van de gouden granaatappelzaadjes in een groep vrouwen die ze begeleidt. In dat verhaal is er sprake van geweld en kannibalisme. Om de zoveel minuten stopt ze en stelt ze de vraag: zullen we praten of zwijgen over wat ons is aangedaan? Naarmate het verhaal vordert, kantelen de antwoorden van die vrouwen. Zelfs in zo'n zwijgcultuur gaf het verhaal hen de moed om toch te praten over wat ze hebben meegemaakt."

Maar, benadrukt De Sterck, sprookjes gaan over meer dan de donkere kant van het bestaan. "Je voelt er ook veerkracht in, altruïsme en creativiteit. Sprookjespersonages zijn baldadige en strijdlustige dwarsliggers die de situatie naar hun hand proberen te zetten. Ze leggen zich niet neer bij de status quo, en dat inspireert."

Op 25 maart opent in de Permeke Bibliotheek in Antwerpen de expo Wreed schoon, volkssprookjes op reis. Met fragmenten uit de sprookjes, beelden van Jonas Thys, en filmpjes van de vertellers uit het boek. Vanaf 15 mei gaat de expo op reis langs de Antwerpse bibliotheken, het Literair Museum Hasselt, et cetera.