Van darmpatiënt tot hipster: ieder een glutenvrij

De wildcard voor een verzekerde plaats in de finale van Mijn Pop-uprestaurant zagen ze aan hun neus voorbijgaan. Maar in ruil kregen Fee en Jonas van Origo iets wat bijna evenveel waard was: een pluim van Sergio Herman. "Jullie hebben paleo uit het geitenwollensokkensfeertje gehaald en definitief op de kaart gezet in Vlaanderen", zei de topchef in de vorige uitzending van het VTM-programma.

Voor zij die de afgelopen weken ergens in een grot hebben geleefd: de paleokeuken van Fee en Jonas gaat terug naar de oertijd, toen onze voorouders nog leefden van de jacht en het voedsel dat ze verzamelden. Toen er nog geen landbouw was en dus ook nog geen koemelk- en graanproducten zoals brood, pasta, bier, biscuit- en pizzadeeg.

Anno 2015 opteren meer en meer mensen opnieuw voor zo'n paleodieet. Nog meer mensen kiezen voor een iets minder rigide variant, waarbij enkel gluten - de groep eiwitten die in bepaalde graansoorten zoals tarwe, rogge en gerst zitten - van het menu worden geschrapt. Kon enkele jaren geleden amper iemand zich iets bij het woord 'gluten' voorstellen, dan ben je vandaag bijna een onhippe loser als je niet glutenvrij eet. Zelfs bourgondiërs die vijftig jaar lang de ochtend begonnen met de klassieke boterham, pistolets of koffiekoeken zitten plots aan de glutenvrije havermout, maïskoeken en boekweitpannenkoeken.

Eat it like Beckham

Wanneer de hype precies is gestart of wie er mee is komen aandraven, weet niemand. De trend zou enkele jaren geleden uit de VS zijn overgewaaid. Velen wijzen in de richting van de internationale bestseller Broodbuik, waarin Amerikaans cardioloog William Davis declameert dat de industriële tarweproductie schadelijk is voor de gezondheid en voor steeds meer vermoeidheids-, maag- en darmklachten zorgt. Al hebben berichten dat beroemdheden als Gwyneth Paltrow en Victoria Beckham hun slanke lijn te danken hebben aan een glutenvrij dieet hoogstwaarschijnlijk ook iets met het succes te maken. Net als krantenartikels die elke overwinning van tenniskampioen Novak Djokovic toeschrijven aan zijn brood- en pasta-arme eetgewoonten.

Gevolg: steeds meer winkels en restaurants willen een graantje meepikken en spelen in op de hype. Bij Delhaize nam de verkoop van glutenvrij brood naar verluidt met 300 procent toe, en ook Colruyt zag de omzet van glutenvrije producten verdrievoudigen. Op het internet schieten de glutenvrije blogs à la Young, Wild and Glutenfree als paddenstoelen uit de grond. Ook glutenvrije restaurants, supermarkten en bakkerijen zijn niet langer een unicum. Zelfs in frituren en sommige MacDonaldsfilialen kun je tegenwoordig al glutenvrije burgers bestellen.

Maar lang niet iedereen is even gelukkig met de hype. Er gaan steeds meer stemmen op die zeggen dat de havermoutgekte serieus is doorgeslagen, en dat glutenvrij eten lang niet altijd even gezond is als het wordt voorgesteld. "Een glutenvrij dieet is enkel aan te raden als daar een goede medische reden voor is", zegt Michaël Sels, hoofddiëtist aan het Universitair Ziekenhuis van Antwerpen (UZA).

Geen slankmaker

De meest voor de hand liggende medische reden is coeliakie of glutenintolerantie: een aangeboren aandoening die ervoor zorgt dat je lichaam de eiwitten die in bepaalde graansoorten zitten slecht verteert. Met schade aan het darmslijmvlies en een waslijst van mogelijke klachten tot gevolg, van diarree en braken tot een opgeblazen buik, vermoeidheid, hoofdpijn, vitaminegebrek en andere tekorten, darmontsteking en een hoger risico op darmkanker. Coeliakie zou genetisch bepaald zijn. Sommige bronnen stellen dat 1 procent hieraan lijdt, anderen spreken van 1 op de 200.

Het percentage is hoedanook klein, zegt Sels. "Vroeger werd het probleem ondergediagnosticeerd, omdat er toen nog niet veel weefsel onder de microscoop werd onderzocht." Maar het is niet zo dat er nu meer mensen glutenintolerant zijn dan pakweg dertig jaar geleden. "Ze denken het gewoon. Veel mensen voelen zich moe of niet goed in hun vel en zijn op zoek naar een wondermiddel. En zo'n glutenvrij dieet klinkt dan nieuw, exotisch en veelbelovend."

Vaak onterecht. Want voor wie niet aan glutenintolerantie lijdt, is een volledig glutenvrij dieet eerder nefast dan gezond, legt Sels uit. "Minder brood of pasta eten is niet slecht. Maar wie alle gluten schrapt en geen volwaardige vervanging voor deze stoffen voorziet, dreigt te eindigen met energietekorten en/of een verstoorde glucosehuishouding in het lichaam. Wie 's ochtends brood vervangt door fruit slaat ook het beleg over dat eiwitten bevat die de spiermassa helpen onderhouden. Zeker voor kinderen die niet intolerant zijn, is een glutenvrij dieet niet aan te raden. Als je zelfs te lang wacht om gluten te introduceren, krijg je zelfs meer risico op allergieën."

Het klinkt nochtans heel logisch en aannemelijk: om terug te keren naar het menu van de oertijd toen onze voeding nog niet kapotgeïndustrialiseerd was. "Maar alles wordt nu op één hoop gegooid, terwijl men toen ook niet hetzelfde at in de Kempen als pakweg Costa Rica. Bovendien schijnen veel mensen te vergeten dat de oermens gemiddeld maar vijfentwintig jaar oud werd."

Opvallend: zelfs bij de Vlaamse Coeliakievereniging (VCV) is men niet onverdeeld enthousiast over de glutenvrije hype. Ja, de trend heeft voor een groter glutenvrij aanbod gezorgd in winkels en restaurants, maar zorgt er ook voor dat veel mensen het onderscheid niet meer kunnen maken tussen hipsters en patiënten. "De bekendheid is goed, maar er zijn ook nadelen. Echte coeliakiepatiënten dreigen minder serieus te worden genomen", zegt Jella Spaas (74) van de VCV. "Omdat obers redeneren: 'dit is toch maar een modegril, ze stellen zich gewoon aan'. Dan gaan ze er slordiger mee om en sluipen er toch gluten in een gerecht. Maar wie echt glutenintolerant is, kan daar dagen, soms een week, ziek van zijn. Er zijn gradaties van intolerantie. Bij sommige mensen volstaan zelfs enkele kruimels om de darmen volledig overhoop te halen."

De paleo- en glutenvrije hype werkt ook misverstanden in de hand. Dat je er superslank van zou worden bijvoorbeeld. Onzin, zegt Spaas. "Sinds ik glutenvrij eet, ben ik net tien kilo bijgekomen. Omdat mijn lichaam daarvoor onvoldoende stoffen opnam."

Lapmiddeltjes

Ook Sels van het UZA geeft aan dat glutenvrij eten niet per se betekent dat de kilo's eraf vliegen. Wel integendeel. "Gluten en calorieën hebben niets met elkaar te maken: twee sneden glutenvrij brood bevatten niet minder calorieën dan gewoon bruin brood. In veel glutenvrije voorverpakte producten zitten net meer vet of toegevoegde suikers om het lekker te maken of een goede structuur te bekomen. Wie gewoon kiest voor snelle lapmiddeltjes als glutenvrije muffins en niet gezonder eet of sport, zal dus niet afvallen."

De glutenvrije initiatieven stapelen zich op, niet zelden opgestart door mensen die zeggen dat eten zonder gluten hun leven heeft veranderd. Zo opende Inez De Rycker anderhalf jaar geleden Gusta in Antwerpen, een winkel met gluten-, lactose- en suikervrije producten. Vorige week kwam daar nog een bistro bij.

"Ik ben jaren van mijn leven kwijtgespeeld door coeliakie, omdat ik niet wist wat er scheelde. Toen ik het wel doorhad, heb ik lang gewoon op slaatjes geleefd. Ik vond in België gewoon niets dat én gezond, én lekker én betaalbaar was. Zeven euro voor een pak koekjes is geen uitzondering. Het klopt ook dat in veel voorverpakte glutenvrije producten veel toevoegingen zitten, dus maak ik veel zelf."

Het komt erop aan om voldoende alternatieven te zoeken. Zoals boekweit, quinoa, amaranth en amandelen. Eigenlijk bestaat er voor elk glutenproduct een alternatief, zegt De Rycker. Van amandelcakes tot kaaskroketten met geitenkaas en rijstmeel als paneermiddel. "Ze zijn minder lopend en niet zo bruin, maar dat moet je er dan maar bij nemen."

Aanstellerij?

Laura Canjels (27) bracht recent zelfs een volledig glutenvrij kookboek op de markt, met de toepasselijke titel Gelukkig glutenvrij? "In 2010 had ik enorm veel last van vermoeidheid, spierpijnen en darmklachten. Na het eten had ik zelfs hartkloppingen. Ik heb veel dokters afgelopen, maar niemand die iets vond." Dus besloot ze zelf, na wat gesurf op het internet, een glutenvrij dieet te proberen. Sindsdien voelt ze zich naar eigen zeggen kiplekker.

"In het begin werd ik vaak voor aansteller versleten. Veel mensen wisten ook niet wat glutenintolerantie precies was, dachten dat het gewoon gelijk stond aan een koolhydratenallergie. Klopt niet: rijst en aardappelen bevatten bijvoorbeeld geen gluten, terwijl sommige bewerkte ijs-, chocolade-, sauzen en gehaktproducten wél met bloem worden gemaakt. Zelfs familieleden dachten dat ik gewoon heel kieskeurig was en weigerden afzonderlijke gerechten te koken als ik langskwam. Nu glutenvrij meer in de aandacht is, is dat gelukkig verbeterd."