'Er zijn veel Malala's nodig'

He Named Me Malala zult u niet in Kinepolis zien, wel in een aantal kleinere zalen, en de opbrengsten zijn voor het Malala Fund. Dan wordt er naar scholen getrokken, het is een film met een lesmap voor leerkrachten. 88 imponerende minuten over een gewoon ongewoon meisje dat, toen ze 15 was, opstond tegen de taliban in haar dorpje in de Swat-vallei. Iets later werd ze op de schoolbus neergeschoten. Als bij wonder genas ze in Groot-Brittannië, en haar geluk bij dat ongeluk: net die aanval op Malala maakte haar wereldberoemd. Ze kreeg de luidspreker van de wereld en op 10 december 2014 de Nobelprijs.

Daarmee sluit He Named Me Malala af. De titel verwijst naar haar vader, die zijn dochter die naam gaf. Malala kan vertaald worden als 'droevig'. Hij zegt: "Het betekent ook moedig."

Ish Ait Hamou, bekend als danser, choreograaf en jurylid uit So You Think You Can Dance, maar ondertussen ook auteur van twee boeken en held van jongeren én ouderen op sociale media, is de echte ambassadeur van He Named Me Malala. Maar ook Koen Wauters wilde zijn schouders onder het project zetten. We praten met de twee in het dorpje waar Wauters woont.

Ish Ait Hamou: "Als ik aan mezelf denk en ik vergelijk met wat dat meisje deed, is 'moed' het woord dat me bijblijft. Malala durfde in haar land praten op een moment dat iedereen stil was. In de film zie je dat op verschillende momenten, en elke keer moet ik zeggen: ik sta daar zelf nog ver vanaf."

Koen Wauters: "Haar vader is een welbespraakte man en je kent het verhaal van de appel en de boom, maar je gaat eerst toch denken dat hij wel een erg grote invloed op haar moet hebben. Maar door de film ga je geloven dat haar verhaal niet door hem is ingefluisterd, en dat alles haar eigen beslissing is. Eigenlijk is het een roeping. Wat een grote indruk op me maakte, is hoe je ziet hoe die taliban denken en indoctrineren. Je krijgt echt rillingen als je hoort hoe ze via luidsprekers die stad bestoken. En dan het lot. Ze wordt beschoten, ze overleeft en ze krijgt nadien nog meer podium."

Het is bijna wrang om het vast te stellen, maar het is wel zo: dankzij die aanslag wordt ze wereldberoemd.

Wauters: "Ik vind dat zelfs niet wrang. Anders was die aanslag misschien een lokaal nieuwtje gebleven en was ze een van de vele meisjes die afgeknald werden.

Nu herrijst ze daaruit en gaat ze praten met Afrikaanse leeftijdsgenoten en met vluchtelingen. Waanzinnig."

Ze was 15 toen ze opstond tegen de taliban. Voor haar generatiegenoten werd ze een rolmodel.

Wauters: "Dat is toch een bijzonder gevoel, denk ik, en helemaal anders dan als iemand van dertig jaar ouder dat doet."

Ait Hamou: "Dat geeft zeker kracht. Terwijl ze, ook al gaat ze naar Afrika en spreekt ze voor parlementen, een klein meisje is dat in de keuken naar een serie kijkt en giechelt als haar broer zegt dat ze Roger Federer wel leuk vindt."

Wauters: "Toen ik klein was, mochten we 's avonds thuis voor het slapengaan altijd een liedje zingen. Of een gedichtje voordragen. Dat was de evidentie zelve. Voor haar was naar school gaan evident. Mogen leskrijgen. En dan zegt iemand: 'Wacht eens even, jij bent een meisje, dat moet gedaan zijn. Meisjes mogen niet meer naar school.' Stel je voor dat ze mij op mijn twaalfde hadden gezegd: 'Sorry, je bent twaalf, zingen mag niet meer. Alleen meisjes mogen dat nog.' Die vergelijking doet je de onrechtvaardigheid snappen.

"Maar tussen snappen en dan een vuist maken tegen een van de grootste terreurorganisaties ter wereld, dat is nog iets anders."

Ish, ergens schreef jij: 'Vrijheid wordt geboren uit de moed om jezelf te zijn als anderen verwachten dat je iemand anders bent.'

Ait Hamou: "Je kunt veel ontleden, maar je kunt niet altijd de oorsprong van iets vatten. Dat is zoals een talent of een gave. Je hebt het of je hebt het niet. Misschien doet een meisje van vijftien dit wel, net omdat ze niet al te hard nadenkt over de gevolgen van op te komen tegen een organisatie die al vaak bewezen heeft dat ze voor niks terugdeinst."

Is dat talent met iets te vergelijken? Zoals er maar elke vijftig jaar een Eddy Merckx opstaat? Of een Nelson Mandela?

Wauters: "Bij iemand als Merckx kun je een talent meten. Dit gaat om persoonlijkheid en aura. Maar, nu ik er over nadenk, is het misschien toch inderdaad net zo goed te zien als bij Merckx. Kijk naar dat meisje."

Ait Hamou: "Ze komen maar één keer om de zoveel jaar naar boven en inspireren dan een heleboel anderen. Zoals Eddy Merckx jongens aanzette om te gaan koersen, doet zij dat misschien met engagement. De wereld zou beter zijn, mochten wat meer mensen rechtstaan."

Wie waren die voorbeelden voor jullie? Of wie heeft jullie wakker geschud?

Ait Hamou: "Toen ik 18 was, las ik de autobiografie van Malcolm X. Ik was erg met dans bezig, ik wilde een wereldster worden en met Michael Jackson gaan dansen. Maar toen las ik dat en zo had ik het leven nog nooit bekeken. Ik had geen plan om activist te worden, maar ik wilde wel meer balans tussen mijn eigen leven en mijn bijdrage aan de maatschappij. Ik werd me bewust van het feit dat ik niet alleen stond, dat er andere mensen zijn met problemen en dat je zelf vaak de oplossing van die problemen kan zijn."

Wauters: "Ik ben opgegroeid in een bad vol empathie en toen ik elf was, namen mijn ouders me mee naar Burundi. Een 'tante nonneke' werkte daar en dat was een cultuurshock voor me. Misschien zelfs wat veel input voor een kleine jongen, dat kan, het besef van wat je ziet sijpelt druppelsgewijs binnen.

"Maar het was een intense belevenis en één keer werd ik heel kwaad op tanteke. We stonden op de markt van Bujumbura. Een vrouw met haar kind op de arm kwam bedelen, en zowel mijn ouders als mijn tante liepen haar voorbij zonder iets te geven. In de bus begon ik te wenen: ik begreep hier niks van. Mijn tante heeft me toen uitgelegd wat, achteraf bekeken, voor een groot stuk de filosofie van Plan België is. Je moet zo'n problematiek op langere termijn bekijken en de lokale bevolking betrekken. Aan aalmoezen hebben ze niks. Maar veel meer had ik dus niet nodig: mijn ouders zijn supergenereuze mensen. Ze hebben me nooit iets anders gezegd dan: je bent niet beter dan een ander, help waar je kunt."

Een boek zoals dat van Malcolm X was niet nodig, maar misschien was Live Aid wel een blikopener?

Wauters: "Ik was sowieso geen lezer. Maar als jongste van zes kreeg ik via mijn broers en zussen muziek mee. Bob Dylan zong (knijpt zijn neus dicht) 'I had a pony, her name was Lucifer...' Ik verstond er niks van en vroeg me echt af of dat nu zo speciaal was. En bij Live Aid dacht ik toch vooral: 'Die Freddie Mercury is nogal de king.' Hoe hij en gasten als Bono dat publiek bespeelden: dat triggerde me."

Ait Hamou: "Bij muziek is het niet altijd een liedje dat je doet nadenken, maar dankzij de muziek volg je de artiest. Ik luisterde veel naar Tupac en in een interview las ik: 'I know I can't change the world, but I promise you I will spark the little kid who will change the world.' Dat was straf. Hij vertrok niet vanuit zichzelf, maar hij wilde wel inspireren."

Vinden jullie het als bekende mensen een morele plicht om geëngageerd te zijn?

Wauters: "Het is niet dé morele plicht van 'een' bekend persoon. Als ik niet bekend was, zou ik het op een ander niveau ook doen. Bekend zijn helpt natuurlijk om meer mensen te bereiken en te overtuigen om ook Plan-ouder te worden. Ik krijg het ervan als mensen zeggen: 'Allee, zijn ze daar weer, gaan ze weer een 'schoolke' bouwen...?' Ja, verdorie, we gaan nog veel meer scholen bouwen en leerkrachten opleiden en materiaal bezorgen. Want dat zijn de tools om uit die vicieuze cirkel te geraken. Ik vind dat zo evident, dat ik niet begrijp dat niet iedereen dat doet. Dat staat los van je bekendheid.

"In mijn eigen familie zie ik dat genoeg. Mijn zus werkt voor het Wit-Gele Kruis, maar was voor Artsen zonder Grenzen jaren actief in landen als Afghanistan en Ethiopië. Die is niet bekend geworden, integendeel: ze heeft Clouseau laten varen om dat soort dingen te doen. En ze heeft veel meer bijgedragen dan ik ooit kan doen."

Ait Hamou: "In Cécile, mijn laatste boek, zegt een personage dit: bij je geboorte krijg je de morele plicht om iets te betekenen voor iemand anders. Die plicht te veel linken aan het BV-schap, is gevaarlijk. Want dan worden andere mensen geëxcuseerd. Zoals Koen zegt: ook als je niet bekend bent, moet je iets doen en dat begint vlakbij. Mijn generatie is opgegroeid met het internet en verliest heel snel het contact met de buurt. Terwijl net daar het begin van verandering zit: in je huis, je straat, je buurt, je stad, je provincie. Ik denk dat we het scherm meer moeten afzetten en weer contact zoeken."

Maar jullie zijn voor een aantal mensen zelf rolmodellen.

Ait Hamou: "Tijdens de ramadan zette ik, elke avond voor zonsondergang, een kort verhaal op Facebook. Een kort verhaal met een moraal dat blijkbaar een miljoen mensen bereikte. Op de Boekenbeurs spraken bijna al die jongeren me net over die verhalen aan. Dus als ik een impact heb, dan was het daar. Terwijl je die stukjes schrijft, besef je dat niet. Het waren pure oefeningen voor mijn pen. Dat effect was wel fijn. En als iemand zei dat Cécile het eerste boek was dat hij of zij las en dat ze nu meer zouden lezen. Wie weet krijgen ze op een dag dan wel de biografie van Malcolm X in hun handen."

Wauters: "Over de jaren heen kreeg ik natuurlijk ontzettend veel reacties op 'Afscheid van een vriend' of op 'En dans'. Hoeveel mensen schrijven dat jouw woorden exact zijn wat zij voelen... Muziek heeft geen rang of stand, en in het Sportpaleis zie ik de poetsvrouw naast de boekhouder en naast de burgemeester zitten. Dat geeft je het gevoel dat je iets betekenisvols deed. Is dat een antwoord op je vraag?

"Ik herinner me dat ooit iemand me aansprak. Een kind had een long- en harttransplantatie ondergaan en ik werd gevraagd eens op bezoek te gaan. Ze hapte de hele tijd naar adem, terwijl de dokters het nu wel tijd vonden dat ze gewoon ademde. Ik bezocht haar en op het einde zei ik: 'Trouwens, adem nu eens gewoon, je hebt een nieuw hart en een nieuwe long.' Een jaar later zag ik dat meisje met haar vader terug. 'Een dag na je bezoek ben ik gestopt met dat happerig ademen.' Dat gaf een fantastisch gevoel. Waardoor je toch verder probeert zaadjes te planten."

Je ouders hielden je voor dat je niet beter bent dan iemand anders. Maar hoe groot is het gevaar dat je toch gaat zweven als je tien avonden voor in totaal 200.000 mensen staat in het Sportpaleis?

Wauters: "Ik vrees dat ik moet antwoorden: been there, done that. Maar niet meer in de Sportpaleis-periode, wel toen ik 22 was en heel Vlaanderen en Nederland aan mijn voeten had. Voor Clouseau 20 zag ik bijvoorbeeld de Jambers-aflevering over de Clouseau-gekte terug... (beschaamd) Ik wist niet waar te kruipen. Het ergste was dat we op dat moment helemaal niet goed waren in wat we deden. Iemand kan pretentie hebben, maar echt excelleren in zijn vak. Dan heb ik daar begrip voor. Maar wij? Hoho, we konden driestemmig zingen hoor... Als ik sommige andere mensen dan hoor zingen...

"Op zo'n moment wordt het opnieuw heel belangrijk waar je vandaan komt. Wat Ish daarnet zei over het internet, klopt: alles begint in je eigen huis, je straat en je wijk. Dat heeft mij geholpen. Plus omringd zijn door meerderen. Iemand als Justin Bieber moet daar alleen door, en vaak zijn zulke jongens omringd door jaknikkers. Ik héb een periode gehad waarin ik dacht dat op een podium met je kont schudden en alle meisjes gek maken, bewees dat ik de man was. Gelukkig heb ik dat zelf kunnen ontkrachten en dat moment was magisch. Een last die van je schouders valt. Je moet niet pretenderen te zijn wie je niet bent."

Jij bent wél alleen, Ish. Mostly on earth is jouw motto. Als danser zal dat wel letterlijk zijn, maar hoe figuurlijk is het?

Ait Hamou: "Toen ik voor het eerst jurylid was in So You Think You Can Dance had ik eens een geweldige avond. De juiste quotes gegeven, iedereen enthousiast, na de uitzending stroomden de complimenten binnen. Ook op Twitter en zo... Een superavond. Nadien ging ik naar huis en 's ochtends vroeg mijn moeder bij het ontbijt hoe het was geweest. En toen zei ze: 'Fijn, en wil je nu een pakje boter voor me halen in de Lidl?' (schatert) Ik was weer thuis en even later stond ik ook bij Lidl in de rij aan de kassa met mijn pakje boter. Ideaal."

Dat doet weer denken aan Malala: bij een fragment van haar ontmoeting met Barack Obama vertelt ze over haar huiswerk en over haar punten voor fysica. 'Slechts 61 procent', zegt ze.

Wauters: "En haar broer die zegt: 'Mijn zus? Dat is nogal een stukske crapuul.'"

Ait Hamou: "Zweven doe ik echt niet makkelijk, omdat ik net vooral de tekortkomingen zie. Dat is wel eens jammer, want je zou moeten kunnen genieten. Maar zelden had ik het gevoel on top of the world te staan."

Je zei daarnet iets over je straat en je wijk: bij jou, Ish, liggen die in Vilvoorde. Een stad die we aan Syrië-strijders linken. Had het voor jou kunnen mislopen?

Ait Hamou: "Dat denk ik niet. Ik heb het in ieder geval nooit gevoeld. Het kwam een beetje uit het niks en ik vraag me nog altijd af: waarom zijn die mensen vertrokken? Je weet alleen niet wat ze voordien hebben meegemaakt, wie ze hebben ontmoet. Ik kan me ook ergeren, maar bij mij stopt het daar. Omdat ik een goeie opvoeding had en een sterke background. Bij die jongeren is ergernis een aanzet tot haat.

"In wat bijvoorbeeld in Parijs gebeurd is, storen een paar dingen me heel erg. Eén: mensen die op restaurant of naar een concert gaan, zijn onschuldig. Twee: we zijn wel erg selectief geworden met onze empathie.

"Er gaat terecht veel aandacht naar Parijs, maar wat met Beiroet of Palestina of Syrië zelf? Als iets niet op onze wereld lijkt, stopt onze empathie. En drie: soms moeten we ook durven toegeven dat we zélf fouten maakten. Over vrede praten kan niet als je ondertussen wapens verkoopt. Fabrieken bouwen en auto's verkopen voor veel winst en dan je grenzen sluiten voor die mensen die op de vlucht zijn voor de grote droogte? Komaan.

"Grenzen bestaan niet meer en de uitstoot van uitlaatgassen stopt niet aan de grens. Koen vertelde net over hoe meisjes plots niet meer naar school mochten. We importeren vanuit Afrika jonge voetballers die we laten dromen door shirts van Barcelona en Real Madrid. We verkopen die droom, maar als ze niet het talent hebben die waar te maken, zeggen we: 'Je bent niet meer welkom.' Die balans klopt niet. We moeten ook onszelf in rekening brengen."

Hoe vertaalde je dat nieuws aan je kinderen, Koen?

Wauters: "Dat is moeilijk. Mijn zoon Nono vroeg: 'Maar wat als die stouteriken naar onze school komen?' Die kinderen lezen ook over de schietpartijen in Amerika, hè. Ik zei: 'Jongen, wij wonen in een dorpje. Wat zouden die hier komen doen?' Maar terwijl je het zegt, denk je toch dat je geen garantie kunt bieden. Er zijn zekerheden die weggevallen zijn. Ik heb hen gezegd dat het te complex is en dat ik het niet kan uitleggen. 'Papa weet het ook niet.' Maar we gaan ook niet verkrampt en met schrik met de fiets naar school. En we pakken elkaar heel veel vast."

Ait Hamou: "Ik heb geen kinderen, maar we moeten ons toch afvragen of alles zo open gezegd en getoond moet worden. IS is een groot probleem, maar het is klein tegenover de niet-problemen. Begrijp je?"

Wauters: "Aan het einde van het jaar word ik altijd depressief van de jaaroverzichten op televisie. Dat is een overdosis en dan wil ik wegzappen. Natuurlijk moet je je kop niet in het zand steken, maar ik mag het niet te veel zien. Ik heb twee kinderen en ik zou ze zo opnieuw op de wereld zetten. Maar ik kan begrijpen dat koppels nu zeggen: misschien toch niet?"

Kan zo'n film tonen aan jongeren in scholen dan hoop brengen en de angst wegnemen?

Wauters: "Ik heb gedacht: we hebben veel Malala's nodig. Mensen met die uitstraling die de weg tonen. De inspiratie is groter dan de angst."