'Door in je zetel te zitten, verander je niets'

Dit is de laatste keer dat hij erover spreekt, zegt hij. En dan nooit meer. Hij wil niet in het negatieve blijven hangen, hij wil het hebben over positieve zaken. Het eerste wat Zouzou Ben Chikha zegt als hij de voordeur opendoet om 10 uur 's morgens, is dat er koffie is. En thee. Dat hij thee drinkt, komt omdat hij ziek is. "Altijd als een voorstelling gespeeld is, ben ik ziek. Dan komt de stress eruit." De pijnstillers helpen een beetje. In elk geval genoeg om een gesprek te hebben over wat er enkele weken geleden is gebeurd in de Gentse deelgemeente Ledeberg.

U kent het verhaal ondertussen. Hij fietste over straat, droeg een rugzak, was op weg naar de slager voor stoofvlees, werd tegengehouden, moest zijn schoenen en kousen uitdoen, werd gefouilleerd, moest zijn rugzak leegmaken, en mocht dan, toen er niets gevonden werd, verder rijden.

De agenten zeggen dat je je verdacht gedroeg.

Zouzou Ben Chikha: "Dan zijn er zes miljoen Vlamingen die zich verdacht gedragen als ze op een fiets rijden. Maar eigenlijk heb ik geen zin in woord en wederwoord. Ik begrijp dat de politie haar eigen verhaal probeert te verdedigen, maar ik heb als burger ook het recht om mijn verhaal te doen. Als ik dat niet meer heb, zitten we met een groot probleem."

De agenten zeggen ook dat je op een droge en geen natte ondergrond stond.

"De dag nadat ik was opgepakt, ben ik met een tv-ploeg naar die plek geweest. Ze hebben er gefilmd, en het was nat. Welk nut zou het voor mij hebben om daarover te liegen? Dat bedoel ik dus met woord en wederwoord: hierover kunnen we tot in het oneindige spelletjes blijven spelen. De agenten verdraaien dingen, zij zeggen dat ik de dingen verdraai, en elke keer dat je je opnieuw verweert, raak je nog verder in het slop."

Er moet toch gewoon een simpele waarheid bestaan over wat er exact gebeurd is?

"Mijn simpele waarheid is deze: ik ben thuisgekomen, en ik heb aan mijn vrouw verteld wat er gebeurd is. Ik heb mijn kousen op de verwarming gelegd - ze waren dus niet droog - en ik ben boven even op mijn bed gaan liggen, omdat ik uit mijn lood geslagen was.

"Ondertussen had mijn vrouw het verhaal op Facebook gezet. Ik heb dus niet aan haar gezegd: zet dit maar op internet. Ik ben gelukkig, ik heb geen behoefte aan negativiteit. Integendeel. Ik en mijn collega's zijn al vijftien jaar bezig om via theater bruggen te bouwen, vooruit te gaan, constructief te zijn. Wij stellen dingen in vraag, maar altijd met een positieve visie. Wij zijn niet de Abou Jahjah van vroeger, wij zijn geen Sharia4Belgium. Soit, een uur later kom ik naar beneden en mijn telefoon staat al in overdrive. Ik wist niet wat me overkwam."

Had je vrouw het beter niet op Facebook gepost?

"Liza is zelf ook geschrokken van de media-aandacht, en daarom dacht ze even dat ze het beter niet had gedaan. Maar uiteindelijk ben ik er blij mee. Via mail en telefoon heb ik veel berichten gehad van mensen die mij steunden. Zoveel dat ik er van gehuild heb. En het thema is op de kaart gezet. Dat is positief."

Heb je nog contact gehad met burgemeester Termont?

"Nee, maar ik heb wel een uitnodiging gehad van korpschef Filip Rasschaert om een discreet gesprek te hebben met hem. Ik ben daar voorlopig nog niet op ingegaan, omdat we met de voorstelling Join the Revolution speelden in de Gentse Opera, maar ik ga hem vandaag een mailtje terugsturen dat ik er nog altijd voor opensta.

"Dit verhaal gaat namelijk niet over de politie in het algemeen. Er zijn ontsporingen binnen het politiekorps, maar die zijn er in elke groep mensen.

Ik wil dus niet in een wij-zijverhaal belanden. Integendeel, het moet de taak blijven van de politie om contact te leggen met de burger. Er moet een vertrouwensrelatie zijn tussen beiden."

Voor de politie moet het anders ook niet gemakkelijk zijn. Stel je maar eens voor dat ze iemand door hun vingers laten glippen. Dan staat het land ook op zijn kop.

"Natuurlijk. Maar het gaat mij over de vernederende manier waarop ik gecontroleerd ben. Als ze mijn paspoort vragen, kunnen ze toch vlug even checken wie ik ben? In deze technologische tijden kan dat toch niet moeilijk zijn? En als ze mijn rugzak hadden opengedaan voor ik mijn schoenen en kousen moest uittrekken, zouden ze gezien hebben dat er een potje tijm in zat, om dat stoofvlees mee te maken. (wijst naar buiten) Kijk, het potje staat hier ondertussen op de vensterbank."

Zoek je soms zelf ook niet de grenzen op? In augustus was er even het korte bericht over mannen die een IS-vlag omhooghielden bij Manneken Pis. Het bleek om een kunstenaarsactie te gaan waar jij bij betrokken was. Moet je zoiets doen in tijden waarin mensen bang zijn?

"We waren bezig met een project over informatie. We wilden een sensibiliseringsfilmpje maken, en IS gebruiken om aan te tonen dat zij aan complete desinformatie doen. Filmen in Brussel met een Arabische vlag, het was uiteraard binnen de twee seconden gedaan. Ik begrijp het wel, maar we moeten zaken zoals IS toch in vraag blijven stellen? Als dat niet meer kan, begin je de democratie uit te hollen.

"In Tunesië, het land van mijn ouders, worden veel jonge gasten sinds de aanslagen op het Bardo Museum en het strand in Sousse sterk gecontroleerd. De politie heeft er zeer veel macht gekregen. In België is het nog lang niet zo erg, maar het is belangrijk dat we als burgers een aantal waarden in de gaten houden."

Een paar maanden geleden werd je ook al eens gefouilleerd in Gent.

"Ja, ik stond in Gent voor een etalage, en ineens moest ik mee. Maar ik wil daar eigenlijk niet meer over praten."

Ik vraag het omdat je zegt dat het met jou gebeurt op basis van je uiterlijk.

"Ik ben in een jaar tijd twee keer in Gent gefouilleerd, en één keer in Brussel. Als ik aan mijn blanke vrienden vraag of ze ook zoveel gecontroleerd worden, dan zeggen ze dat ze dat nog nooit hebben meegemaakt. Er is dus wel degelijk iets aan de hand. En wimpel het alsjeblieft niet af als een gefrustreerde klaagzang. Ik ben niet gefrustreerd. Ik ben zeer gelukkig. Maar het gevaar is dat zulke controles steeds meer gebeuren, en dat mensen zich op de den duur gaan afkeren van alles wat autoriteit is. En dat is gevaarlijk. Burgers moeten kunnen rekenen op de politie als ze hen nodig hebben, en vice versa."

Vind je dat er in dit land te weinig gebeurt om racisme en discriminatie aan te pakken?

"Natuurlijk. Laat me eerst zeggen dat racisme in alle richtingen gaat, en het niet alleen een kwestie is van blanke Vlamingen naar mensen met een migratie-achtergrond. Racisme zit op een veel subtielere manier dan vroeger in onze maatschappij, en daardoor is het zo moeilijk bestrijdbaar. Als het duidelijk is, zoals indertijd met het Vlaams Blok, dan is het makkelijk om het te herkennen. Maar latent racisme kruipt overal tussen, waardoor je het niet direct beseft, en waardoor mensen tegen je zeggen dat je niet in een slachtofferrol moet kruipen."

Mensen als Sihame El Kaouakibi van Let's Go Urban, de Rotterdamse burgemeester Aboutaleb of politicoloog Bilal Benyaich zeggen het ook: gediscrimineerd worden is vreselijk, maar het mag geen excuus zijn om bij de pakken te blijven neerzitten.

"Helemaal juist. En dat doe ik ook niet. Mijn vrienden en ik werken keihard aan deze onderwerpen, door ze in de cultuurcentra te laten zien, door in discussie te gaan met mensen. Bij de pakken neerzitten is voor niemand een optie. Er zijn ook mensen die betogingen of acties naïef vinden, maar ondertussen zelf niets doen voor de maatschappij waarin ze leven en werken. Wie is er dan naïef? Denk je dat er iets gaat veranderen als je in je zetel blijft zitten?

"Iemand die in een soap speelt of een bekende voetballer is, is tegenwoordig een grotere held dan iemand die bijna zijn leven op het spel zet voor een betere samenleving. Dat klopt toch niet? Maar goed, daarom moeten we ook blijven voortdoen."

Ondertussen ben je zelf ook wel een BV geworden.

"Een kleine toch maar, denk ik. En het zal rap weer overgaan, deze heisa. Als Bevergem-acteur is het wel een heel fijne positie geweest. Ik werd regelmatig gevraagd om op de foto te gaan, en zo heb ik met veel mensen gesprekken gehad die er anders nooit geweest waren. In hun eigen stad of dorp ontdekken mensen nu ook een Amar, en dat is goed, want er lopen in Vlaanderen genoeg mensen rond zoals ik."

Vroeger met Union Suspecte en nu met Action Zoo Humain maken jullie steevast voorstellingen rond migratie. En toch wil je geen spreekbuis zijn van de allochtone gemeenschap, zeg je in interviews.

"Je kunt niet zijn wie je niet bent. Ik ben geen intellectueel, ik ben verbaal niet sterk genoeg om een spreekbuis te zijn. Wat ik wél wil zijn, is een rolmodel. Amar uit Bevergem is een man met Arabische roots, maar alles wat clichébevestigend of stereotiep is, is eruit gegooid. Je ziet Amar dus geen djellaba dragen, hij houdt geen theehuis of kebabzaak open, bidt geen vijf keer per dag, en spreekt zelfs geen woord Arabisch. Dat is zeer waardevol."

Je Tunesische achtergrond is een rode draad in al je theaterwerk. Heb je er zelf al vrede mee?

"Ondertussen wel. Een paar jaar geleden ben ik helemaal doorgeschoten. Ineens was ik compleet plat. Toen heb ik gezegd: ik wil niet meer meegaan in negativiteit en frustratie. En dan ben ik naar een therapeut gegaan.

"Jezelf psychologisch ontleden is niet simpel. Maar uit die therapie heb ik geleerd dat het beter is om positief in het leven te staan. De thematiek van mijn werk maakt het er natuurlijk niet simpeler op. Je probeert iets aan de wereld te veranderen, maar je kunt er zover in gaan dat je jezelf voorbijschiet."

Het zou makkelijker voor je zijn als je niet zo met de wereld bezig was?

"Nee, het zou makkelijker zijn als ik het beter kon plaatsen. Als ik een beter evenwicht vind tussen mijn gezin, mijn engagement, mijn werk en de wereld. Maar ik vind het steeds meer. Mijn gezin is een van de veilige plaatsen waarin ik investeer. Daardoor krijg ik energie, die ik weer in mijn werk kan investeren.

"En ja, het zijn moeilijke tijden nu. Vluchtelingen, radicaliserende jongeren, extreemrechts dat oprukt: de uitdagingen zijn groot. Maar juist daarom hebben we de andere kant zo nodig. Het is zoals in Star Wars: Darth Vader staat aan de deur. Hoe gaan we daarop reageren? In een kramp schieten, of iets constructiefs doen? We moeten mensen meepakken. Maar de regering doet net het tegenovergestelde door te besparen op organisaties in het middenveld. Als je geen verantwoordelijkheid krijgt, ontwikkel je ook nooit een verantwoordelijkheidsgevoel."

Eind jaren 90 hebben jij, je broer en Mourade Zeguendi Union Suspecte opgericht om allochtone jongeren warm te maken voor theater. Is dat gelukt?

"Zeker, onze achterban is ondertussen zijn eigen weg gegaan in het theater. Dat zijn niet altijd megaprojecten, vaak zijn het kleine stappen. Maar iedere stap is belangrijk. Er is veel talent, en dat talent moet zijn weg vinden."

Bij Join the Revolution, een voorstelling over de Tunesische Revolutie, zag ik bijna uitsluitend een blank publiek. Is dat niet jammer?

"Wij maken in de eerste plaats theater, en wie er uiteindelijk op afkomt, hebben wij niet in de hand. De realiteit is dat veel mensen uit de Noord-Afrikaanse gemeenschap in Vlaanderen niet bezig zijn met theater. En je kunt ze toch niet forceren? Het groeit, er zijn steeds meer projecten, maar het zal niet van de ene dag op de andere gaan."

Zelf heb je ondertussen ook een hele artistieke weg afgelegd.

"Eigenlijk ben ik van droom naar droom gegleden. In mijn tienerjaren wou ik muzikant zijn. Ik deed ingangsexamen aan de Jazz Studio in mijn zesde middelbaar, was geslaagd, en verhuisde naar Brussel. Ik speelde in bands en cafés, en werkte mee aan de jongerenprojecten waar mijn broer Chokri mee bezig was.

"En toen speelde ik ineens mee in Niet alle Marokkanen zijn dieven van Arne Sierens. Droom twee: acteur worden. Met Chokri en Mourade Zeguendi richtten we Union Suspecte op, en wat later was er opeens ook tv, een ander sterk medium. Aanvankelijk speelde ik vooral gastrollen, vaak stereotiepe rollen ook, maar dat veranderde toen ik Bart Vanneste tegenkwam, met wie ik samen de rol van Amar voor Bevergem heb geschreven.

"En nu is er droom vier. (twijfelt even) Ik wil er nog niet te veel over kwijt, maar ik zou heel graag een tv-programma maken à la Raymann is laat, dat op de Nederlandse televisie liep. Als ik erover nadenk, krijg ik kriebels in mijn buik: een goed praatprogramma, met muziek en filmpjes en straffe gasten, dat een brug probeert te slaan tussen de verschillende gemeenschappen.

"Zelf presenteren? Nee, dat is niks voor mij. Danira Boukhriss zou het direct mogen van mij. Ihsane Chioua Lekhli ook. Diversiteit op een slimme, interessante, grappige manier op televisie brengen, ik denk echt dat het noodzakelijk is voor Vlaanderen. Misschien is het utopisch, maar ik ben dan ook een dromer." (lacht)

Vroeger speelde je stereotiepe rollen, zei je net, dat doe je nu niet meer?

"Ik ben 44 jaar nu, ik wil consequent zijn in mijn keuzes. Als ik het in onze theatervoorstellingen heb over de clichés waaronder mensen zoals ik gebukt gaan, dan vind ik het mijn verantwoordelijkheid om die clichés niet te bevestigen in de rollen die ik speel.

"(denkt na) Mag ik eindigen met een verhaal? In Blankenberge waren wij in onze kindertijd de enigen met een migratie-achtergrond, en dat had natuurlijk gevolgen. Ik weet bijvoorbeeld nog dat ik smoorverliefd was op een meisje in mijn klas, Nikkie heette ze. Op een woensdag was ze jarig, ik had een cadeautje voor haar gekocht, en ik hoopte dat ik zou worden uitgenodigd op haar verjaardagsfeestje.

"De bel ging, en ik hoorde iedereen van de klas 'Tot straks' zeggen tegen elkaar, behalve tegen mij. Ik wist waar Nikkie woonde, ik ben naar de straat van haar huis gefietst, en vanaf een afstand zag ik hoe al mijn klasgenoten er arriveerden voor het feestje. Ik stond daar, met mijn cadeautje in mijn handen.

"Dat is keihard. Daar is mijn rebellie ontstaan, denk ik. Ik heb altijd een grote gevoeligheid voor onrechtvaardigheid gehad. Maar eigenlijk moet je zelf tot een minderheid behoren om het te begrijpen."

Terwijl onze maatschappij vooral geleid wordt door de blanke, heteroseksuele middenklassenman.

"Daar zeg je het. Het zijn net die mannen die alles relativeren. De groep mensen die de meeste macht heeft - in de politiek, in de economie, bij de autoriteiten - heeft te weinig empathie voor vrouwen, allochtonen of jongeren. Misschien is dat wel het grootste probleem van onze maatschappij."

In 2016 toert Action Zoo Humain opnieuw met Join the Revolution en Flandrien. Alle info op www.actionzoohumain.be