De moderne inquisitie komtop gang

ie kent hem niet, de scéne van Monty Python waarin drie kardinaals een kamer binnenstormen : "Niemand verwacht ooit de Spaanse inquisitie!" Hoezo, waren er dan andere dan de Spaanse? Sinds ik Cullen Murphy's God's Jury las, weet ik dat die er inderdaad waren. In dit bijzonder toegankelijke boek legt Vanity Fair-redacteur Cullen uit dat er in feite drie inquisities geweest zijn, die van 1231 tegen de Katharen van Montségur, die van 1492 die de joden uit Spanje verdreef en die van 1542, die het protestantisme wou aanpakken en beroemd werd door haar veroordeling van Galilei.

Wat die drie verenigt is hun methode. Met het instellen van de inquisitie werd het autoritaire geweld immers geïnstitutionaliseerd. Voor het eerst in de geschiedenis werd een reeks disciplinaire procedures opgesteld gebaseerd op het eigen gelijk, gericht tegen een specifieke groep, systematisch georganiseerd en vastgelegd in wetten, ondersteund door een bureaucratie en een politionele macht en dit met het oog op continuïteit. Die inquisitie diende voor eens en altijd iedere ondermijning van het kerkelijk gezag tegen te gaan en werd daarom ook nooit echt afgeschaft. Ze leeft immers vandaag nog steeds verder in de Congregatie voor de Geloofsleer, waarvan Joseph Ratzinger de leiding had tot hij in 2005 paus werd.

In tegenstelling tot wat we over het algemeen denken was de inquisitie - en we scheren ze alle drie voor het gemak even over dezelfde kam - geen uiting van religieuze gekte, maar wel het geesteskind van een uitgekiende, uiterst rationele denkstrategie. Grootinquisiteur Bernard Gui, actief ten tijde van Montségur, hield bijvoorbeeld nauwkeurig bij hoeveel zijn brandstapels kostten aan hout, touw en beulen, en hij lette erop dat de kosten niet uit de hand liepen.

"Hij leek eerder een boekhouder dan een geestelijke," lacht Murphy, "maar zo zat de inquisitie nu eenmaal in elkaar. Ze werd inderdaad opgericht door de kerk, maar ze was niet irrationeel. In feite was de religieuze context van de inquisitie zelfs bijkomstig. De methode was uiterst rationeel en daar draait het om. De Spaanse inquisitie van 1492 kan bijvoorbeeld beschouwd worden als een institutionalisering van de pogroms die daarvoor van tijd tot tijd uitbraken. De uitdrijving van de joden kreeg zo een officieel kleedje. "Het was trouwens op initiatief van de Spaanse koning dat die inquisitie er kwam en na verloop van tijd begon de paus zelfs te protesteren omdat hij vond dat er wel heel driest te keer werd gegaan tegen de joden, waarbij het opviel dat de Spanjaarden eerder op hun bezittingen dan op hun ziel uit waren."

De inquisitie was dus een product van het moderne denken?

"De inquisitie werd pas mogelijk doordat de wereld modern was geworden. Maar deze moderniteit op zich was niet voldoende. Er diende ook de overtuiging te heersen dat de absolute waarheid haalbaar was. De kerk vond haar waarheid zo belangrijk en bedreigd dat zij zich het recht toe-eigende haar door dik en dun te verdedigen. Dat idee is van alle tijden, en het blijkt extreem gevaarlijk, want het impliceert dat alles toegelaten is."

Een beetje zoals de Cheney-doctrine die zei dat als er ook maar een kleine kans bestond dat iemand een aanslag tegen de VS beraamde er moest worden gereageerd alsof we daar 100 procent zeker van waren, wat een vrijgeleide opleverde voor toestanden als Guantanamo?

"Ik zie daar inderdaad een verband. Onder het mom van de bescherming van de nationale veiligheid lijkt alles mogelijk tegenwoordig. Ons waarden- en rechtssysteem blijkt opeens van geen tel meer. Dat is een luxe die we ons niet meer kunnen veroorloven. Je ziet dit bijvoorbeeld in de toename van camera's en andere controlemechanismen en aan de groei van de bureaucratie die zich inlaat met het vergaren van informatie.

"In de VS zijn bijvoorbeeld meer dan duizend overheidsinstanties bezig met de veiligheid van de burgers. En je ziet het ook aan de manier waarop we over marteling zijn gaan denken. Ik hield het vroeger niet voor mogelijk dat er in het Amerikaanse parlement ernstige pleidooien gevoerd zouden worden om marteling van gevangenen legaal te maken, maar dat is wat we de voorbije tien jaar meermaals gehoord hebben. Informatie uit een gevangene krijgen gaat nu boven alles, zelfs boven wettelijke bescherming en menselijke waarden. Eens je die weg op gaat, bevind je je op een hellend vlak en is de volgende stap naar een nieuwe inquisitie klein."

Weegt de pijn van een paar terroristen op tegen het leed dat ze met hun aanslagen hadden kunnen uitrichten maar die we door hen te martelen hebben voorkomen?

"Abstract bekeken lijkt dit inderdaad geen slechte deal te zijn, maar de vraag is waar dit ons in concreto naartoe brengt. Dan is alles opeens toegelaten omdat het het algemeen goed bevordert, en dat is volgens mij niet zo. Er zijn ethische grenzen die je als samenleving niet kunt overschrijden zonder zelf in gevaar te komen.

"Stel dat je inderdaad een aanslag kunt voorkomen door iemand te martelen. Dat lijkt positief, maar op lange termijn ben je zo wel bezig met het vernietigen van de ziel van je samenleving en dan moet je je afvragen wat uiteindelijk het belangrijkste is. Zo'n proces gaat heel traag, misschien duurt het wel een paar generaties, maar je moet steeds op je hoede zijn, want met ethische waarden speel je niet. We doen alsof het niet van belang is dat er opeens mannen met machinegeweren op de luchthaven rondlopen, maar toch verandert dit bijna ongemerkt de manier waarop we naar onze samenleving kijken. Volgens mij zijn onze hoogstaande waarden op lange termijn onze beste verdediging. Want als we ons verlagen tot het barbarisme van onze vijand, geven we hem de overwinning in handen."

Veel mensen zien in Facebook en Twitter een garantie tegen autoritair denken.

"Het internet is een technologisch middel en het zien als een weg naar de vrijheid is naïef. Kijk naar de Arabische Lente. Het internet bleek daar handig om mensen op de been te brengen. Maar in Iran blijkt het een perfect middel om de namen van dissidenten te achterhalen. Bovendien kan het van het ene moment op het andere stilgelegd worden, zoals in Egypte gebeurde. Via het internet kan men te weten komen wie wat opzoekt over welke onderwerpen. Wie verzamelt die informatie, vraag ik me dan af, hoe wordt ze aan andere gelinkt en wat is men ermee van plan?

"We weten hoe de mens is: zo gauw iets bestaat, wordt er ook misbruik van gemaakt, dus ik ben daar allemaal niet gerust in. Kijk bijvoorbeeld wat Amazon in 2009 deed. Het ontdekte toen dat het de rechten op het verspreiden via de Kindle van George Orwells 1984 en Animal Farm niet had, maar dat er toch heel wat exemplaren van verkocht waren. Om niet in overtreding te zijn verwijderde het daarom met een druk op de knop alle gedownloade exemplaren. Opeens bleek 1984 dus verdwenen te zijn van je Kindle, zonder dat je daarover geconsulteerd was.

"Dat Amazon dit deed met boeken van Orwell maakt het allemaal wel heel cynisch, maar ook extra duidelijk: zo kwetsbaar zijn onze nieuwe media. Een ander voorbeeld, er is een firma die voor de Amerikaanse overheid software ontwikkeld heeft die maakt dat bepaalde informatie alleen op een bepaalde plaats gelezen kan worden. Neem je ze mee naar ergens anders, dan vernietigt de software de informatie. Mooi, denk je dan, op die manier kunnen mensen geen gevoelige informatie meesmokkelen naar huis, maar anderzijds is het alweer een manier waarop de overheid ingrijpt in je persoonlijk leven natuurlijk."

Leve het papieren boek, dus?

"Precies omwille van dat papieren boek is in de zestiende eeuw de derde inquisitie ingesteld. Tijdens de middeleeuwen pakte je ketterij aan door de ketter te verbranden, maar dat lukte niet meer na het ontstaan van de boekdrukkunst. Tot dan had de kerk zo ongeveer het monopolie gehad op de verspreiding van teksten. Door de boekdrukkunst kon praktisch iedereen teksten verspreiden en het opkomende protestantisme maakte daar gretig gebruik van.

"De katholieke reactie was de index, die tot in de 20ste eeuw gehandhaafd bleef. Met resultaat, het is duidelijk dat sommige boeken en ideeën geremd zijn in hun verspreiding. Mensen schreven bepaalde dingen gewoon niet omdat ze wisten dat ze daardoor vervolgd konden worden, op die manier leidde de index tot de beste censuur die ooit bedacht is: zelfcensuur."