Het jaar van de boze vrouw

"Ik sta hier voor jullie als deurmat. Ik bedoel... als een vrouwelijke artiest." Begin december hield Madonna tijdens de uitreiking van de Billboard Awards een gepeperde speech. De pikante grapjes terzijde - dat ligt in de lijn van de verwachtingen voor een vrouw die haar imago van seksueel bewuste vrouw zelf aanstuurde - beroerde Madge de gemoederen omdat ze met bibberende stem getuigde over het sek-sisme dat ze de afgelopen 35 jaar had ervaren. "Wat kan ik zeggen over vrouw zijn?" zei Madge. "Dat er geen regels zijn voor jongens, maar wel voor meisjes. Je moet mooi zijn, maar niet te slim en formuleer vooral geen mening die afwijkt van de status quo. Je mag je kleden als een slet, maar je bent niet de baas over je eigen sletterigheid. En je mag vooral niet ouder worden. Oud worden is een zonde."

Dat de anders zo stoere en ongenaakbare Madonna haar masker liet vallen, verraste vriend en vijand. Haar woede zinderde ondubbelzinnig door de zaal, alsof ze nog bozer werd omdat ze niet anders kon dan toegeven dat vrouwen niet dezelfde vrijheden hebben als mannen. Zelfs zij, die keihard heeft gewerkt voor de titel van ongekroonde koningin van de popwereld, krijgt nog steeds kritiek te horen die haar mannelijke collega's wordt bespaard. "Het wordt tijd dat we reageren tegen het seksisme en de misogynie", stelde ze diezelfde avond tijdens een rodeloperinterview. "Ik heb altijd gestreden voor mensenrechten, maar sinds de presidentscampagne van Hillary Clinton wil ik me ook specifiek inzetten voor de vrouwenzaak."

De Queen of Pop is niet de enige vrouw die eindelijk haar stem verheft tegen genderongelijkheid en seksisme. Ze is hoogstens een beroemde vocalist in een boze onderstroom die door dat vreselijke jaar 2016 raasde, en stilaan aanzwelt in een vloedgolf van oorverdovend vrouwelijk gebulder. We hoorden net zo goed de verontwaardiging van Michelle Obama, J.K. Rowling, Elizabeth Warren en andere nobele bekenden en onbekenden.

Trigger

Ook in eigen land getuigden beduidend meer vrouwen over het seksisme en de willekeur die ze ervaren op hun werk, over de denigrerende seksistische tradities in de studentenmilieus en academia, over neerbuigende opmerkingen in politieke kringen. In het kunstmagazine Rekto:verso vertelden vrouwen uit de culturele sector over hoe ze worden aangesproken en behandeld door sommige van hun mannelijke collega's. De Gentse Open-Vld-politica Stephanie D'Hose kroop voor Knack.be in haar pen en schreef over hoe ze als jonge vrouw van een mannelijke collega de opmerking kreeg dat ze de potloodtest wel zou doorstaan.

Vrouwelijk protest kwam in 2016 niet alleen meer uit de hoek van de geïnstitutionaliseerde vrouwenbeweging of van diehard-feministen. Onderneemsters, artiesten en politica's legden hun 'het doet me niets'-façade af en klopten op tafel omdat ze het niet eens zijn met de gang van zaken.

Maar waarom deden ze dat niet eerder? Waarom nu?

Omdat het dit jaar duidelijk werd dat respect voor vrouwen nog steeds niet vanzelfsprekend is. 2016 was nog maar een paar minuten oud en in Keulen werden - alsof het gepland was - meer dan 380 vrouwen het slachtoffer van een massa-aanranding. Niet alleen de feiten zelf maakten veel emoties los: weinig voelt zo beperkend als je niet veilig voelen op straat. Toen in de nasleep de burgemeester van Keulen (een vrouw, overigens) voorstelde dat vrouwen maar best een armlengte afstand hielden van onbekende mannen, laaiden de gemoederen nog hoger op. Waarom zouden vrouwen zich moeten aanpassen aan het gedrag van sommige mannen?

Nog erger werd het toen mannelijke politici uitspraken deden zoals "ze moeten van 'onze' vrouwen afblijven", waarbij de etnische origine van de daders in de kijker werd gezet, eerder dan de aanrandingen zelf. De suggestie dat westerse mannen daarboven stonden, maakte dat veel vrouwen hun tot nu toe verzwegen ervaringen met seksueel geweld, intimidatie en partnergeweld in de openbaarheid gooiden.

Het ongenoegen hierover broeide duidelijk al langer, maar er was een trigger nodig om die woede aan de oppervlakte te krijgen. Toen in oktober de Trump-tapes boven water kwamen, waarin de nieuwgekozen president pochte over hoe hij vrouwen in hun poes graaide, was dat niet alleen vuur aan de lont van aftredend first lady Michelle Obama. Obama liet alle reserves varen, reageerde vanuit een oprechte woede. De tremor in haar stem was niet gespeeld. Honderdduizenden vrouwen echoden haar weerzin.

Penisnijd

Indignez-vous, schreef de Franse auteur Stéphane Hessel. Verontwaardig u. Over het algemeen wordt aangenomen dat woede een katalysator is voor verandering. Maar vrouwen en woede: het is een moeilijk verhaal. Een recente studie aan de Arizona State University toonde aan dat een man die zich boos maakt de mening van het publiek kan beïnvloeden. Maakt een vrouw zich boos, krijg je evenwel een ander effect: men wantrouwt haar. Deze conclusie sluit zowel aan bij eerdere studies over de perceptie van vrouwen als bij de ervaring van vrouwen zelf: een vrouw die haar woede toont, stuit in veel gevallen op tegenstand en afwijzing.

Van kindsbeen af leert men vrouwen dat ze hun woede maar beter onderdrukken: het staat niet voor een meisje. Meisjes horen elegant te zijn, en colère is niet ladylike. De ideale vrouw zeurt niet en houdt te allen tijde een glimlach op de lippen. De ideale vrouw is zacht en zorgend, zoals Walt Disneys Sneeuwwitje zelfs in de meest vernederende omstandigheden blijft zingen als een nachtegaal. Als inspanning en zweet al onvrouwelijk zijn, dan zijn emoties als frustratie en kwaadheid helemaal taboe.

Niet dat vrouwen geen emoties mogen tonen. Huilen mag, zolang het een signaal is van paniek of kwetsbaarheid. Voor huilen uit razernij heeft men een ander woord: hysterie. Een boze vrouw wordt in de volksmond voor het gemak weggezet als een psychiatrisch geval. 'Penisnijd' zegt men als een vrouw protesteert omdat ze onrechtvaardig wordt behandeld door het patriarchaat, omdat ze de schuld krijgt van seksuele intimidatie, of omdat ze hoort hoe gewelddadig gedrag van mannen wordt goedgepraat 'omdat agressie nu eenmaal in hun genen zit'. En hoe noemt men een ruzie onder vrouwen? Een catfight, of een sacochengevecht. Vrouwelijke woede belachelijk maken is een beproefd recept om het te minimaliseren.

Feminazi

Het beteugelen van vrouwelijke woede kent een lange geschiedenis. Vanaf de late middeleeuwen hield men 'heksenjachten'. Van oudere, wijzere en zelfstandige vrouwen dacht men dat ze een pact hadden gesloten met de duivel. Vaak waren de vermeende heksen helers of vroedvrouwen. In die periode woog het christendom door op die vooroordelen, maar soortgelijke ideeën bestonden ook al in het oude Griekenland. Tal van Griekse en Romeinse mythes gaan over de destructieve kracht van vrouwelijke woede. Medea, bijvoorbeeld, de vrouw die haar kinderen vermoordde. Of Medusa, de gorgon, het monster met een kapsel van slangen en een blik die versteende. De halfgod Perseus hakte haar hoofd af toen ze sliep. Hij werd daarvoor gevierd als een held, want Medusa, de ontmanner, was overwonnen.

Wat in de loop der tijden evenwel ondergesneeuwd raakte, was het verhaal van hoe Medusa zo'n boos mens was geworden. Voor ze een monster werd, was ze een oogverblindend mooie vrouw, die in een tempel werd verkracht door Poseidon. Victim blaming was ook toen al de gewoonte, want ze werd gestraft door de godin Athena die haar in een dodelijke demon veranderde.

Duizenden jaren later, toen aan het begin van de 20ste eeuw in Engeland de suffragettes opkwamen voor de politieke rechten van de vrouw, bleek er weinig veranderd. Niet alleen werd hen hun kinderen afgenomen. De protesterende vrouwen werden afgeranseld, verkracht en geïntimideerd. Men lanceerde campagnes met affiches en postkaarten die de vrouwen die opkwamen voor politieke gelijkwaardigheid afbeeldden als moorddadige heksen, slechte moeders, mannenhaters en... Medusa. Het verzet tegen de gedachte van vrouwelijke macht liep gelijk met het terugduwen van die vrouwelijke woede.

In de tweede feministische golf, waarin de strijd focuste op seksuele rechten en zelfontplooiing, werden boze vrouwen manwijven genoemd. Kenau. Feeks. Dragonder. Bitch. Furie. Vandaag is feminazi het favoriete scheldwoord, wat maakt dat vrouwen de strijd afzweren uit angst om een negatieve - te toornig! - beoordeling te krijgen.

Als vrouwen niet echoën wat mannelijke machthebbers beslissen, dan gaat hun hoofd eraf. Nog steeds.

Vrouwelijke woede leunt dicht aan bij dominantie, nog zo'n karaktereigenschap die men als niet-vrouwelijk beschouwt. Dominante vrouwen worden al eeuwen afgeschilderd als het Grote Kwaad. Het is een van de obstakels die Hillary Clinton maar niet wist te overwinnen. Veel vrouwen voelden zich geraakt door dat onvermogen om die seksistische campagne te keren, om dat beeld van de 'nasty woman' dat Donald Trump haar aanwreef te counteren. De onmacht die velen ervoeren, ontsloot een verbolgenheid die van diep lijkt te komen.

Trofeedames

Het doet denken aan wat er gebeurde in 1963, nadat de Amerikaanse journaliste Betty Friedan The Feminine Mystique had geschreven, het baanbrekende boek dat de tweede feministische golf in beweging zette. Het waren de hoogdagen van de Amerikaanse huisvrouw in de buitenwijken van de grote steden. Er was de trofeedames, de moeders, de koekjesbakkers en de 'lady's who lunch' beloofd dat dit leven het allerhoogste was dat een vrouw kon bereiken. Dat er achter de muren van de bungalows met hun splinternieuwe keukenapparaten een stekend ongemak zeurde, wist niemand. Ook vrouwen hielden dat gevoel angstvallig voor elkaar verborgen.

Tot Friedan de vinger legde op dat sluimerende 'probleem waar men niet over sprak' en het laagje vernis van die schijnbaar geslaagde levens krabde. The Feminine Mystique resoneerde hard bij de Amerikaanse vrouwen; het was de naald die de kloppende zweer opende. En eens de wonde open was, leek er geen weg terug. De wederzijdse herkenning schiep een band tussen de vrouwen, de pulserende woede kreeg zuurstof. Het zou de eerste stap zijn in een beweging die de vrouwen zou bevrijden van het eeuwig glimlachende Stepford Wife-ideaal, op weg naar meer zelfbeschikking.

Maar toch hadden veel mensen een hekel aan Betty Friedan, net als aan haar Franse collega Simone de Beauvoir die een paar jaar eerder La deuxième sexe schreef. Dit soort vrouwen bedreigen de status quo.

Vandaag is het niet anders, al zijn er verschillende moderne mythes bijgekomen die woede op een of andere manier onderdrukken. Via (semi)religieuze en psychologische omwegen wordt mensen wijsgemaakt dat stress slecht is voor de gezondheid, en dat we gelukkige gedachten moeten koesteren. 'Don't worry, be happy'. 'Wees positief'. Toch is woede onderdrukken desastreus voor de fysieke en mentale gezondheid. Het zou slecht zijn voor het immuunsysteem, de bloeddruk en het hart. Beteugelde negatieve emoties worden in verband gebracht met migraine, angststoornissen, depressie en zelfs met het chronischevermoeidheidssyndroom. Indien ze niet wordt geuit, duikt woede later opnieuw op, sterker en destructiever. Het leidt tot sarcasme, apathie en boosaardig gedrag. Jung wist het al: de schaduwzijde neemt wraak als je haar blijft negeren.

De laatste jaren is er gelukkig een tegenbeweging in opmars. In de media duiken steeds meer rolmodellen op die vrouwelijke woede een genuanceerder en menselijker gezicht geven. We hebben Marvel's Jessica Jones, de Khaleesi uit Game of Thrones, de complexe gevangenen uit Orange is the New Black. De ambigue Rachel uit The Girl on the Train doet ons de psychopate Alex uit Fatal Attraction vergeten.

Vrouwelijke revolutie

De woede is er dus, maar wat moeten we ermee? Het mag duidelijk zijn dat geweld gebruiken of elkaar staan uitschelden niet geschikt zijn. Wat kunnen we er dan wel mee aanvangen? Poetryslam is een optie. Rappen. Zingen, dansen, schrijven. Het heeft Madonna vooruitgeholpen. Lena Dunham doet er haar voordeel mee. En was Beyoncés laatste album Lemonade iets anders dan een creatieve uitlaat voor de gramschap over vermeend overspel van Jay Z en het stereotyperen van zwarte vrouwen?

Je kunt een boek schrijven, zoals de Vlaamse journaliste Anke Wauters deed met Dik. Lelijk. Wijf. Of je maakt een theatervoorstelling, zoals Pascale Platel: zij verwerkte een verkrachting van meer dan dertig jaar geleden in de voorstelling TET Talk.

Je kunt naakt op straat gaan staan, zoals de Zwitserse performance artist Milo Moiré deed voor de Dom van Keulen na de aanrandingsnacht van 31 december. Of je wijst een lomperik uit het publiek de deur als hij roept dat hij je tieten wil zien, zoals de Amerikaanse comédienne Amy Schumer deed tijdens een stand-up in Stockholm.

Je kunt je natuurlijk ook gewoon engageren. Ouderwets protesteren zoals de Poolse vrouwen deden toen hun regering in oktober de abortuswet dreigde terug te draaien. Een oudere demonstrante had 'I can't believe I am still have to protest this shit' op haar plakkaat geschreven. Het vat de situatie bondig samen.

Op de barricaden

Veel vrouwen die je niet hoort in feministische debatten zijn wel degelijk gehecht aan hun rechten. Ze zullen niet voor eender welk thema op de barricade springen, maar nu wereldwijd het respect voor en de verworven vrijheden van vrouwen niet zo solide blijken als gedacht, nu de VS een president verkozen die zich niets aantrekt van vrouwenrechten en dezelfde conservatieve ideologieën ook in Europa oprukken, slaat die schijnbare kalmte van velen om in verontwaardiging en onlust.

Op 21 januari 2017 zullen duizenden Amerikaanse vrouwen het continent afreizen om deel te nemen aan de Million Women March op Washington en zullen ze er luid en duidelijk boos zijn.

Of het ook iets zal uithalen? Het was de Egyptische vrouw Asmaa Mahfouz die de Egyptenaren in 2011 naar het Tahrirplein in Caïro sommeerde, wat tot een revolutie leidde met de val van president Moebarak als gevolg. Het was de politica Corazon Aquino die in 1986 de Filipijnse dictator Ferdinand Marcos versloeg. Het waren Leymah Gbowee en Comfort Freeman, twee vrouwelijke vredesactivisten, die in 2003 een einde maakten aan de burgeroorlog in Liberia. Het waren overigens ook vrouwen die in 1789 de revolte tegen Louis XVI aanstookten met de Mars op Versailles, wat het begin van de Franse Revolutie betekende.

We weten allemaal hoe dat is afgelopen.

Laat het een goede raad zijn. Boze vrouwen negeer je beter niet.