Les één: stel je niet aan

e Europese burgers die hun woede en onmacht uiten over staatsleiders of speculanten die de toekomst van eenieder in de waagschaal stellen, genieten meer sympathie van Angela Merkel (57) dan ze allicht zelf vermoeden. Op het spreekgestoelte komt ze misschien koel en technocratisch over, maar achter de schermen voelt ze veel genegenheid voor gewone mensen die de gevolgen van wanbeheer of misstanden aan den lijve ondervinden.

Destijds is ze immers zelf zo begonnen, in de DDR, toen ze nog voluit Angela Dorothea Kasner heette. Ze was de dochter van een protestantse dominee die zijn leven in West-Duitsland opgaf om zieltjes te winnen aan de andere kant van de Muur. Al in 1968, op de schoolbanken in de achtste klas van het schooltje in het noordoostelijke Templin, zag ze dat er twee soorten mensen waren, zo vertelde ze ooit: apolitieke leerlingen die de DDR-versie van de Sovjet-inval in Praag geloofden, en een groep die met een blik van onderlinge verstandhouding de Tsjechische demonstranten voor vrijheid steunde.

Niet op de barricaden

Zelf stond ze niet op de barricaden. Vrijheid zocht ze in stilte. Op het schooltoilet, waar ze met een kleine radio luisterde naar de verkiezing van de Duitse bondspresident Gustav Heinemann. Vrijheid werd haar ontnomen toen tijdens haar studie aan de Akademie Der Wissenschaffen van Leipzig tussen 1973 en 1978, de Stasi het kijken naar westerse televisie verbood.

Merkel zocht bevrijding in een huwelijk met haar eerste man, wiens naam ze aannam om de moeilijke relatie met haar vader te vergeten. En ze nam haar toevlucht tot de wetenschap ook in de wetenschap, waar ze het tot doctor in de fysica schopte.

De stille rebel in haar ontwaakte met de val van de Muur in '89. Ze voegde zich bij de burgerbeweging Demokratischer Aufbruch (DA), die na de Duitse hereniging in 1990 opging in de CDU van toenmalig bondskanselier Helmut Kohl. Volgde een pijnlijk integratieproces waaraan ze mee vorm gaf als Bondsdaglid en minister voor Vrouwen- en Jeugdzaken.

Op de proef gesteld

Bondskanselier is Merkel al sinds 2005, maar haar Europese gewicht wordt pas nu echt op de proef gesteld. Als sterkste economie en grootste financier van het Europese fonds voor noodlijdende eurolanden staat Duitsland vandaag immers in het hart van de Europese crisis. Volgens vriend en vijand onderschatte ze in het begin die rol, maar sinds enkele weken is ze niet meer weg te branden van de zijde van de andere hoofdrolspelers: Commissievoorzitter Barroso en de Franse president Sarkozy. Ze doet dat tegen wil en dank, want tegen een eurosceptische Duitse opinie in. Eind september kreeg ze nog net de steun van de Bondsdag voor een nieuwe Duitse bijdrage. Meer financiële armslag is er niet. Daarom heeft ze maar één mogelijkheid: de architectuur van de eurozone en de EU versterken - een race tegen de klok.

"Ze kan niet anders. Niet alleen haar plaats in de geschiedenis wordt beoordeeld op de afloop van de eurocrisis, ook de toekomst van het huidige Europa", zegt Matthias Krupa, Brussels EU-correspondent van het Duitse weekblad Die Zeit. Hij meent dat ze door haar levenservaring de juiste crisismanager is.

"Wat ze in de voormalige DDR geleerd heeft, is dat alles plots kan veranderen, dat het leven soms keihard kan zijn, maar dat er altijd een uitweg is", zegt Krupa. "Daarom toont ze nu geen medelijden voor eurolanden die weigeren te veranderen. Je moet voor die oplossing vechten. 'Stel je niet zo aan', zie je haar denken. Al zal ze dat natuurlijk nooit luidop zeggen. Ze heeft geen begrip voor staten die boven hun stand leven. Maar dat betekent niet dat ze geen bekommernis zal tonen voor de bevolking die daar de dupe van is geworden."

Wilfried Martens, voormalig Belgisch premier en huidig voorzitter van de Europese Volkspartij, waarvan de CDU lid is, is het daarmee eens. "Zij heeft gezien hoe sommige Duitse industriëlen op een onverantwoorde wijze te veel geld hebben uitgegeven. Zij zijn nu onvermogend door hun eigen fouten. Financiële steun zal hen nu niet helpen. Het zal hen er enkel toe aanzetten met hun onverantwoorde gedrag voort te gaan. De meest vanzelfsprekende les die ze daaruit trok, en die ze nu de Griekse premier Papandreou inpepert, is het belang van begrotingsdiscipline en concurrentie. Goed economisch bestuur vereist dat die twee punten gerealiseerd worden, en dat er zo snel mogelijk weer groei moet zijn."

Eerst denken, dan praten

Maar staat Merkel sterk genoeg in haar schoenen om alle EU- en eurolanden achter zich te scharen? Dat valt nog te bezien, als we haar biograaf Gerd Langguth mogen geloven. De ereprofessor politieke wetenschappen aan de Universität Bonn (en voormalig CDU-politicus) looft Merkel als "pragmatische probleemoplosser". "Ze werkt altijd stap voor stap. Van de meeste politici zijn we dat vandaag niet meer gewoon. Ze is de tegenpool van de Franse president Nicolas Sarkozy. Hij spreekt eerst en handelt dan. Zij handelt eerst, spreekt dan. Daarom wordt ze door haar tegenstanders altijd onderschat. In onderhandelingen heeft ze veel aandacht voor details. Ze wil tonen dat ze alles over het dossier weet. Ze zal altijd willen laten zien dat ze beter is. Merkel draagt dat mee uit haar jeugd. 'Alleen als je de beste van de klas bent, mag je naar de Hochschule', prentte haar vader haar altijd in."

Haar pragmatische houding heeft volgens Langguth één groot nadeel. "Ze neemt geen ideologische standpunten in. Haar gebrek aan ideologische visie speelt haar parten, vooral in eigen land. Duitsers hebben dat nodig, politici die kunnen overtuigen. De CDU-leden kunnen vandaag nog steeds niet zeggen wat haar politieke filosofie is. 'Ich fahre auf Sicht', zegt Merkel als haar dat wordt gevraagd. 'Ik rij op zicht.' Ze wantrouwt ideologie, vertrouwt alleen de realiteit. Ze is nu eenmaal doctor in de fysica. Haar voorganger Schröder was advocaat, Kohl was historicus. Merkel wordt gedreven door de logica, ook in haar verhouding met de EU. Ze is meer Europeaan met het verstand dan met het hart."

Geen gezichtsverlies

Al betekent dat helemaal niet dat ze koel is als mens, zegt Belgisch europarlementslid Marianne Thyssen (EVP). "Ze is een bescheiden vrouw, zonder kapsones, en altijd vriendelijk tegen iedereen - ook tegenover personeel in haar omgeving. Maar vergis je niet, als het op politiek overleg aankomt, heeft ze wel haar op de tanden. (lacht)"

Martens maakte dat al verschillende keren mee op vergaderingen van de EVP-staats- en regeringsleiders. "Ze kan mensen in algemene onderhandelingen overreden, en als dat niet lukt kiest ze voor tête-à-têtes. Altijd blijft ze zeer menselijk en vriendelijk, ook al is het karakter van haar gesprekspartner tegengesteld of is ze het niet met hem eens. Ze zal in elk geval haar tegenspelers nooit gezichtsverlies laten lijden. Tijdens onze laatste ontmoeting won ze zo de Griekse oppositieleider voor haar zaak. Ze is overtuigd dat je met redelijke argumenten elke publieke opinie kunt overtuigen."

Martens wijst er op dat Duitsland vooralsnog het enige land in Europa is waar populistische politici geen voet aan de grond krijgen. Hij noemt het Merkels verdienste dat ze de sociaal-democraat Thilo Sarrazin terugfloot toen die vorig jaar een populistisch pamflet tegen immigratie publiceerde. Merkel bood daar genuanceerd weerwerk tegen, erkende de onvolmaaktheid van het multiculturele Duitsland, maar bepleitte inclusieve oplossingen. "Een bewijs van haar politieke moed," zegt Martens.

Stroomlijnen

Vandaag gooit ze het over dezelfde boeg. Binnen de CDU ging ze de voorbije maanden op regionale congressen in debat met haar critici, ter voorbereiding van een Europa-partijcongres in november.

Haar boodschap is consistent. "Europa staat vandaag op een kruispunt", zei Merkel twee weken geleden nog in Brussel. "Als deze eurocrisis voorbij is, moeten we overwegen een nieuw Europees Verdrag in de steigers te gaan zetten." Volgens Thyssen mag het belang van die uitspraak niet onderschat worden.

Geflankeerd door haar sterke minister van Financiën, Wolfgang Schäuble, ziet Merkel in dat een gezamenlijk Europees begrotings- en financieel beleid alleen maar mogelijk is met een andere institutionele set-up.

"De organisatie van de EU moet nu eenmaal gestroomlijnder", zegt Martens. "Nu is er te veel verwarring. Een van de voorstellen die op tafel ligt, is om de functie van de voorzitter van de Europese Commissie en de Europese Raad samen te voegen."

Merkel kiest voluit voor de 'communautaire methode', waarbij de instellingen meer macht krijgen dan de Intergouvernementele Raad. "Dat heeft ze zeer goed uitgekiend, onder meer door zwaar te wegen op de recente sixpack-deal, waardoor Europa lidstaten financiële boetes zal kunnen geven", zegt Thyssen. "Tot nu toe sprak men tijdens landenoverleg wel over zulke sancties, maar als puntje bij paaltje kwam, deden ze niets. De ene lidstaat kneep een oogje dicht voor de andere, in ruil voor een gunst."

Mooie prinses

De indruk van handjeklap onder staatslieden krijgt Merkel wel niet weggewerkt als ze zo innig blijft omgaan met Sarkozy. "Ik heb altijd een dubbel gevoel bij die bilaterale topontmoetingen", zegt Thyssen. "Ik ben soms bang voor de beeldvorming. Zie je wel, denkt men dan, de twee grootste staten zullen het onderling wel even arrangeren. Tegelijk moeten we blij zijn dat de Frans-Duitse as er is. Ze blijven vertegenwoordigers van twee verschillende culturen die elkaar vinden, en die toelaten dat hun embryonale ideeën evolueren tot een consensus onder de 27 EU-lidstaten."

De eerste economische gemeenschappen, die in 1957 ontstonden, zijn bijna even oud als Merkel. Met dat gegeven in haar achterhoofd moet ze volgende week op de top in Brussel een gordiaanse knoop ontwarren over Griekenland.

Misschien kan ze zich hieraan optrekken: in de mythologie van de oude Grieken bestond er een mooie prinses aan wie de goden geen weerstand konden bieden. Haar naam? Europa.

Ze heeft ondervonden dat je in harde tijden moet vechten voor een oplossing. Daarom toont ze nu zo weinig medelijden