Flower power

Het vroegste fossiel van een plant met bloemen, de Archaefructus liaoningensis, dateert van 125 miljoen jaar geleden. Waarom gaan planten en bomen opeens bloemen ontwikkelen, terwijl ze zich sinds 425 miljoen jaar geleden voortplantten door de verspreiding van sporen door de wind? Darwin was niet de enige die zich het hoofd brak over dit 'abominable mystery' van de evolutie. Evolutiepsychologen als Jeannette Haviland-Jones en Steven Pinker zoeken vandaag nog steeds naar een verklaring voor de evolutie van bloemen en hun aantrekkingskracht op de mens. Want evolutionair gezien heeft het geen zin om je tijd en energie te steken in het kweken van planten die alleen maar - en dat voor een beperkte periode in het jaar - mooie bloemen opleveren.

Algemeen wordt aangenomen dat de functie van bloemen was om dieren in te schakelen in het voortplantingsproces. Al kan stuifmeel zich ook van de ene naar de andere plant verspreiden door de wind, dieren inschakelen zorgt ervoor dat deze verspreiding sneller, verder en gerichter gebeurt. Insecten - zoals bijen die nectar oogsten - zijn het meest bekende voorbeeld van een win-winrelatie tussen bloemen en dieren, maar we mogen niet vergeten dat ook zoogdieren en vogels door bloemen worden aangetrokken. Zo zijn er bloemen die een zwavelachtige geur afgeven, die lijkt op de geur die vleermuizen gebruiken om elkaar te herkennen en te verleiden. Een van deze bloemen, de Mucana holtonii, weerkaatst en verscherpt het sonarsignaal van vleermuizen om hen naar zich toe te lokken. Kolibri's zijn een voorbeeld van vogels die door de rode kleur van bloemen worden aangetrokken, en door de symmetrische buisvorm van de bloem, waardoor ze veel nectar kunnen opzuigen.

Bloemen beschikken over een heel assortiment van pigmenten om met verschillende kleuren de aandacht te trekken. De meeste zijn anthocyanen, maar de fel gele kleuren zijn meestal flavonen. Ook komen carotenoïde pigmenten voor. Het menselijke oog ziet echter andere kleuren dan een insectenoog. Insecten, met name bijen, zien kleuren die de mens alleen onder ultraviolet licht kan zien. Zo zijn honingmerken voor het menselijke oog niet altijd zichtbaar, maar wel onder een uv-lamp.

De bloem kan gezien worden als een chemisch wapen dat alle registers opentrekt om de menselijke aandacht te trekken. Kleur, geur, vorm... Voor vele bloeiende planten is de mens het belangrijkste hulpmiddel om zich te helpen verspreiden over het aardoppervlak. De orchidee, ooit een zeldzame plant, wier habitat - het regenwoud - bedreigd was, is nu dankzij de mens aanwezig in bijna elke huiskamer.

Als bloemen zo'n aantrekkingskracht hebben op de mens, dan is het omdat ze signaleren dat deze plant straks fruit of noten zal dragen, meent de bekende evolutiepsycholoog Steven Pinker. Als we zulk een belang hechten aan bloemen rondom ons heen, dan is het omdat ze toekomstige vruchtbaarheid signaleren. Op de plek waar de bloem ontluikt, zullen zich later in het seizoen vruchten en noten ontwikkelen. Als de mens zich graag met bloemen omringt, dan is het omdat hij zo een illusie van toekomstige overvloed aan voedsel kan creëren. Illusie, want niet alle bloemen - en zeker niet onze favoriete bloemen zoals rozen, lelies, tulpen en gerbera's - dragen later vruchten.

Emotionele reacties

We weten allemaal intuïtief dat er een psychologische kracht schuilgaat achter bloemen, meent professor Jeannette Haviland-Jones van de Rutgers State University in New Jersey. Ze leidt het onderzoek van een team van psychologen en genetici dat suggereert dat we een onderdeel zijn van de voortplantingsstrategie van bloemen. Het is bekend dat bloemen gebruik maken van dieren - en ook mensen - voor hun voortplanting, maar Haviland-Jones stelt dat de evolutie van bloemen gebaseerd is op de emotionele effecten die ze bij de mens veroorzaken.

Bloemen worden al minstens vijfduizend jaar overal gekweekt door mensen, wat hen een enorm evolutionair voordeel oplevert tegenover andere planten. Het is geen toeval dat bloemen vormen en geuren hebben aangenomen die krachtige emotionele reacties teweegbrengen. Waarom geven we bloemen aan mensen? Om medeleven te betuigen aan de treurenden. Om te vieren. Om te verleiden. Om vergiffenis te vragen. Er zijn maar weinig objecten die zo'n universeel positief effect hebben op de mens als bloemen. Bloemen maken deel uit van belangrijke rituelen, van begrafenis tot huwelijk, over de hele wereld. Zelfs in het graf van Neanderthalers werden al sporen van pollen aangetroffen, wat suggereert dat zij bloemen legden bij de overledene, aldus Haviland-Jones.

Toch is het psychologische effect van het krijgen van bloemen nog maar zeer weinig onderzocht, ondanks het feit dat bloemen onderdeel zijn van een internationale multimiljardenindustrie. Alleen al in de VS is de bloemenindustrie momenteel goed voor zo'n 3,8 miljard euro per jaar. Dat wijst er volgens Haviland-Jones op dat ze op zijn minst beantwoorden aan een sterke menselijke behoefte. Om haar theorie uit te testen, bracht het Rutgers team huisbezoeken bij 150 vrouwen. Elke vrouw kreeg een reeks geschenken voorgesteld die uitgekozen werden om een positieve reactie te veroorzaken. Het waren onder meer bloemen, fruit of snoepjes. De deelneemsters wisten niet dat de studie ging over het effect van bloemen op hun gemoed. In plaats daarvan werd hun verteld dat de studie over hun dagelijkse gemoedstoestand ging, en dat ze een geschenk zouden krijgen voor hun deelname. Na de overhandiging van het geschenk bleken de deelneemsters die bloemen hadden ontvangen veel beter gehumeurd dan diegenen die een ander geschenk hadden gekregen, en dat effect hield verschillende dagen aan. Nadat ze de bloemen hadden gekregen gingen ze ook vlugger in op vragen om hulp, of om te luisteren naar de problemen van anderen. De resultaten tonen aan dat bloemen ons secundair socio-emotioneel gedrag beïnvloeden, en een krachtig effect hebben op onze directe emotionele respons.

In de tweede studie observeerden de psychologen de deelnemers die een bloem of een ander geschenk hadden gekregen in een ongemakkelijke situatie met onbekenden, met name in een drukke lift. Aan het geschenk of de bloemen hing een kaartje: "Gratis! Het is Vriendelijkheidsdag! Geef de vriendelijkheid door!"

In tegenstelling tot de culturele verwachtingen waren niet alleen de vrouwen maar ook de mannen die een bloem kregen sneller geneigd te glimlachen, dichter bij elkaar te staan en een gesprek te beginnen. Verschillende mensen die een ander geschenk kregen en later hoorden dat er ook bloemen werden uitgedeeld, keerden terug naar de lift om een bloem te vragen. De wetenschappers maakten gebruik van liften omdat mensen die elkaar niet kennen in liften de neiging hebben om zich terug te trekken in de verschillende hoeken.

Band met onbekenden

Bloemen verkleinden opmerkelijk genoeg de afstand tussen de onbekende mensen. Dit gebeurde niet wanneer ze andere geschenken kregen, wat erop wijst dat het krijgen van een geschenk op zich geen invloed heeft op de relatie tussen mensen. De bloemen gaven niet alleen aanleiding tot een sterke positieve sfeer, maar brachten ook een opmerkelijke verwantschap tussen onbekende mensen.

Bij de derde studie werden geregeld bloemen overhandigd aan een aantal mensen. De onderzoekers stelden niet alleen een diepgaande verbetering van het gemoed vast, maar ook duidelijke verbetering van een aantal cognitieve functies zoals het geheugen. Parfums met bloemengeuren verminderen ook gevoelens van depressie, blijkt uit onderzoek.

Het idee dat bloemen vandaag geteeld worden om aan de emotionele noden van mensen te voldoen, is niet zo gek, zeker niet als je de evolutie van wolven tot hondsachtigen ernaast legt.

De hond functioneert vandaag als gezelschapsdier, eerder dan een hulp bij de jacht of het in toom houden van de kudde. Bloemen zijn het equivalent van de hond in de plantenwereld. Wie bloemen geeft, gebruikt de kracht van bloemen. Een chemisch wapen, scherpgesteld door jaren evolutie, u aangeboden door moeder natuur.