De predikant in Barack Obama

De Amerikaanse media zijn nog niet uitgepraat en uitgeschreven over de inauguratiespeech die president Obama maandag gaf op de Capitol Hill in Washington. Was zijn 'We, the people' toespraak zijn beste ooit? De meningen zijn uiteraard verdeeld. Sommigen vinden de 'Yes, we can change'-speech in het Hyde Park van Chicago in 2008 nog net iets beter; anderen hebben het over een historische, een zinderende en een buitengewone ontroerende speech.

De meeste waarnemers zijn het er wel over eens dat Obama een betere spreker dan debater is. Ook tijdens de jongste presidentscampagne liet hij zich in de druk bekeken televisiedebatten enkele keren vloeren door zijn Republikeinse uitdager Mitt Romney. Zeker tijdens het eerste tv-debat maakte hij een vrij lusteloze indruk. Obama voelt zich duidelijk beter op zijn gemak voor een spreekgestoelte en een publiek dan in een televisiestudio.

Van enige lusteloosheid was er gisteren geen sprake. De meeste kranten waren het ook eens dat het een vrije progressieve, 'liberal' toespraak was. Vooral omdat Obama uitgebreid sprak over de gelijke behandeling van homo's, over de strijd tegen de opwarming van de aarde en over de gelijke betaling van alleenstaande moeders. The Washington Post merkte op dat Obama de eerste president is die het woord 'homo' gebruikte in zijn aanvaardingsspeech.

Progressief

"Toch kijk ik ervan op dat de Amerikaanse kranten zo verrast zijn over het progressieve karakter van zijn speech", zegt professor Kerremans. "Ik vond het een zeer evenwichtige toespraak. De inhoud ervan sluit natuurlijk aan bij zijn Democratische partij, maar wat hij zei over de middenklasse, dat zij niet de zwaarste tol moet betalen, dat ook de rijken een bijdrage moeten leveren, is dat zo progressief?

"Als hij het heeft over de gelijke behandeling van homo's beseffen vele Europeanen niet dat er ook in de VS daarvoor een brede grondstroom bestaat. Alleen komen die mensen niet zo vaak aan het woord. Wij horen meestal de rabiate tegenstanders, de hyperconservatieven die het luidst roepen. Noem het voor mijn part een toespraak met een progressieve ondertoon, maar het was zeker geen radicale speech."

Wat zijn de belangrijkste, maar niet noodzakelijk beste toespraken van Barack Obama? De eerste was die op de Democratische conventie in 2004. Daar raakte hij bekend bij het brede Amerikaanse publiek na een opwindende toespraak waarin hij zijn persoonlijk verhaal vertelde als Amerikaan van de tweede generatie. Toen begon hij zijn speech met een verwijzing naar zijn vader die in Kenia was geboren.

Bij zijn eedaflegging in 2009 sprak hij volgens velen minder als een inspirerende en enthousiasmerende leider van het volk, maar eerder als een nationale leider die midden in een recessie stond. Pessimisme was troef en velen waren sceptisch over de daadkracht van Obama als economische wereldleider. In die speech riep hij de Amerikanen op om dat pessimisme achter zich te laten en opnieuw aan het werk te gaan om 'Amerika opnieuw uit te vinden'.

Maandag in Washington nam hij een nieuwe rol op zich: in plaats van het land overeind te houden, in plaats van de winkel open te moeten houden tijdens de crisis, beloofde hij Amerika om vier jaar na zijn historische woorden 'Yes, we can change' ook daadwerkelijk te beginnen met de verandering en vernieuwing van de Amerikaanse samenleving. In plaats van te volstaan met het land bij elkaar te houden wil hij in zijn tweede ambtstermijn werken aan het veranderen en moderniseren van de maatschappij. Een politieke analist zei dat de president zich ditmaal 'bevrijd voelde'. Vermoedelijk ook omdat hij niet langer besognes heeft om over vier jaar herkozen te worden.

"Ik vond zijn toespraak gisteren stukken beter dan zijn aanvaardingsspeech in 2009", zegt professor Kerremans. "Velen waren toen teleurgesteld, ook omdat hij tijdens de voorafgaande campagne toch enkele zeer indrukwekkende speeches had gegeven. Toen was hij in zijn aanvaardingsspeech ook veel voorzichtiger en veel algemener dan maandag."

Meesterlijk

Ook Luuk van Middelaar vindt Obama een meesterlijke speecher. Deze Nederlandse politiek filosoof is sinds 10 januari de speechschrijver van Herman Van Rompuy, de Europese tegenhanger van Obama. Van Middelaar schreef ook de opmerkelijke toespraak voor Van Rompuy toen die de Nobelprijs voor de Vrede kreeg in Oslo eerder dit jaar. "Je voelt dat de woorden die hij spreekt uit hemzelf komen. Hij komt zeer rustig over. Het lijkt wel alsof hij aan het denken is tijdens het speechen, terwijl die toespraak natuurlijk helemaal gerepeteerd is. Het gaat bij hem ook altijd om de echte vragen van het leven, geen gezeur, geen bullshit."

In zijn beste toespraken combineert Obama altijd het verleden met het heden om van daaruit lessen te trekken voor de toekomst. "Hij begint bijna steeds over de geschiedenis en gaat vaak terug tot de onafhankelijkheidsverklaring. Hij neemt op die manier zijn luisteraars op in een groter tijdsbeeld. Hij tilt ze als het ware op.

"Dat klinkt makkelijk, maar dat wordt vaak onderschat", zegt Van Middelaar. "We hebben dat ook gedaan bij de toespraak van Herman Van Rompuy in Oslo. Herman verwees naar de Romeinen en weefde van daaruit zijn boodschap naar de toekomstige generaties."

Professor Kerremans plaatst de orator Obama in de lange traditie van zwarte predikanten die over sterke retorische kwaliteiten beschikken. Obama was bijna twintig jaar lang een van de ongeveer 2.000 leden van de Trinity Church of Christ in Chicago. Daar leerde hij bij wijze van spreken het vak van predikant Jeremiah Wright. Obama leerde van hem hoe je een massa kunt mobiliseren. Een andere beroemde leerling van die 'school' is dominee Jesse Jackson, die ooit door zijn politieke tegenstander Richard Nixon werd beschreven als de beste Amerikaanse speecher ooit.

Die mobiliserende kracht zat er gisteren ook weer in, volgens Bart Kerremans. "Hij combineerde algemene principes met concrete beleidsmaatregelen. Die koppeling komt volgens mij minder voor bij Europese politici.

"Een ander mooi voorbeeld daarvan volgde op de schietpartij in een school in Newton. In een toespraak om beleidsmaatregelen aan te kondigen tegen het te wijdverspreide wapenbezit trok hij zijn toespraak op gang met het verhaal van vier kinderen uit Newton, om zijn wapenstandpunt duidelijk te maken."

Kenmerkend voor de stijl van Obama is ook dat hij zijn lichaam zeer nadrukkelijk gebruikt om zijn woorden kracht bij te zetten. "Als hij een punt wil maken, buigt hij zijn lichaam licht naar voren. Tegelijkertijd gaat hij luider spreken, alsof hij zijn toehoorders wakker wil houden en hen wil laten weten dat hij iets belangrijks gaat vertellen. Dat is helemaal in de traditie van de zwarte predikant van een baptistenkerk." Specialisten wijzen erop dat Obama op die manier bijna in dialoog wil gaan met zijn luisteraars. In Amerikaanse kerken is het heel gebruikelijk dat de kerkgangers spontaan reageren en inspelen op de preek van de dominee.

Kerremans zegt maandag meer onder indruk te zijn gekomen van de oratorische kwaliteiten dan van de inhoud van de speech. "Die was ook wel sterk, maar hij haalt politieke issues aan waarvan je toch weet dat hij ze vermoedelijk niet zal kunnen waarmaken. Zijn opmerkingen over de klimaatverandering bijvoorbeeld. Volgens mij wilde Obama vooral benadrukken dat hij er zal staan als een sterke president. Hij weet dat sommigen ontgoocheld zijn over zijn eerste ambtstermijn. Dat er te weinig 'change' was. Nu wil hij duidelijk maken wat zijn politieke agenda is en dat hij geen vleugellamme president zal zijn."

Het is natuurlijk onmogelijk om te zeggen wie nu de beste speecher is van de tot nog toe 44 VS-presidenten. Kennedy deed het niet slecht met "Ich bin ein Berliner" en "Ask not what your country can do for you, but what you can do for your country". Ook Bush was volgens professor Kerremans helemaal geen slechte redenaar. "Maar die had meer dat missionerende. Hij deed vaak een beroep op God en religieuze argumenten om zijn punt te maken. Bush deelde de wereld ook meestal op in het goede en het kwade. In vergelijking daarmee is Obama meer een twijfelende redenaar. Hij beseft dat er niet één kant-en-klare oplossing of antwoord is op de meestal complexe problemen waarmee een president geconfronteerd wordt."

Abraham Lincoln

David Maraniss, de biograaf van Obama, was maandagavond een van velen die de toespraak van Obama vergeleken met die van president Abraham Lincoln in Gettysburg in 1863. Die toespraak staat in de geschiedenisboeken bekend als die welke het einde van de slavernij inluidde. Het feit dat de film Lincoln nu in de Amerikaanse bioscopen loopt en straks allicht een lading Oscars zal krijgen, zal daar wel niet vreemd aan zijn. Professor Kerremans lacht met die vergelijking. "Ik ken die toespraak wel. Lincoln stond ook bekend vanwege zijn retorische talent, maar je kunt dat soort toespraken niet zomaar vergelijken. Je moet ze in de context van hun tijd plaatsen."

Luuk van Middelaar zegt dat Barack Obama zoals vele Amerikanen een grote verhalenverteller is. "Neem bijvoorbeeld zijn laatste speech voor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. De Amerikaanse president is daar altijd de tweede spreker. In plaats van een reeks nietszeggende algemeenheden te vertellen zoals zovele regeringsleiders, begon hij dit jaar zijn toespraak met een lang, heel persoonlijk verhaal over Christopher Stevens, de Amerikaanse ambassadeur in Libië die was omgekomen in een aanslag. Hij gaat daarin veel verder dan de meeste politici zouden durven", vertelt Van Middelaar.

"En hij durft ingaan op kritiek op zijn eigen persoon. Dat is natuurlijk heel krachtig. In 2009 kreeg Obama de Nobelprijs voor de Vrede. Velen vonden dat onverdiend. Hij liep er niet van weg en kreeg de lachers meteen op zijn hand door in het begin van zijn toespraak met zichzelf te lachen door te zeggen dat hij die prijs toch wel héél snel had gekregen. Na nauwelijks een jaar presidentschap. Critici vonden het niet kunnen dat hij die prijs kreeg terwijl zijn land in oorlog was. Hij beschreef zichzelf prompt als de 'Commander in Chief at war'. Van daaruit hield hij vervolgens een interessant betoog over rechtvaardige oorlogen. Dat is knap. Dat moet je durven."

Voor professor Kerremans is met deze toespraak de cirkel rond voor Obama. Door het repetitieve gebruik van 'We, the people' plaatst hij zich in de traditie van sterke Amerikaanse presidenten die zich inschakelen in de kracht van de grondwet.

"Hij wil duidelijk maken dat hij helemaal geen socialist is zoals zijn tegenstanders hem bestempelen, maar dat hij een sterke leider is voor alle Amerikanen. 'Ik ga met mijn politiek de Amerikaanse waarden niet vernietigen', wil hij zeggen. En hij keert terug naar zijn eerste grote toespraak in 2004 door te benadrukken dat de rol van de overheid niet de oorzaak, maar wel de oplossing is voor de Amerikaanse samenleving."