Rel in Sesamstraat

Midden in het decor van Sesamstraat staat een flinke keukentafel, ernaast een fornuis. Pino heeft de halve straat uitgenodigd in zijn 'pannekoekenrestaurant'. Ook Tommie en Ieniemienie, maar de camera registreert alleen hun bovenlichaam. Onder de tafel zitten vier poppenspelers, op lage stoeltjes met rug- en hoofdsteunen. Nadat Meneer Aart pesterig een "pannekoek met groene bolletjes" heeft besteld, omdat de tekening op zijn menukaart mislukt is, krijgt hij die zowaar op zijn bord: "Gadverdamme, spruitjes!"

Sesamstraat bestaat veertig jaar en bij wijze van uitzondering mogen we een kijkje nemen achter de schermen van het programma. Wij zien de poppenspelers die normaal gesproken buiten beeld blijven. Wat ze doen, is indrukwekkend: zodra ze een pop op hun hand zetten, komt die tot leven. Foto's zijn strikt verboden, omdat die de 'magische kinderwereld' kunnen verstoren.

Toch wordt het veertigjarige jubileum van 's werelds vrolijkste straat overschaduwd door de gedwongen verhuizing van de doordeweekse uitzending van 17.30 uur naar andere oorden. Sinds januari is Sesamstraatniet langer in primetime te zien op NPO 1, het eerste kanaal van de Nederlandse Publieke Omroep, maar op het kinderkanaal Zappelin Xtra, enkel te bezichtigen via een digitale betaalzender.

De bestuurders van NPO1 willen zo ruimte maken voor een talkshow van omroep Max(de publieke omroep voor mensen van vijftig jaar en ouder, red.), die veel meer kijkers trekt. 's Ochtends en vroeg in de middag is Sesamstraat nog wel te zien op NPO3, maar daarmee nemen de medewerkers geen genoegen. De kwestie zette de voorbije weken zelfs heel Nederland even op stelten. Sesamstraat wordt er al sinds 1976 opgenomen en wisselde sindsdien al verschillende keren van tijdslot én zender.

De professionele bewoners van Sesamstraat hebben het nu wel helemaal gehad, zo blijkt tussen de opnamen door. Meest uitgesproken is acteur Aart Staartjes (77): "De Nederlandse Publieke Omroep draait het programma op deze manier de nek om. Toen ik het slechte nieuws hoorde, heb ik serieus overwogen om te stoppen. Uiteindelijk blijf ik, want sommige medewerkers leven van hun baan bij Sesamstraat. En als een paar kernfiguren ermee ophouden, trekt de NPO nog sneller de stekker eruit. Dat wil ik niet op mijn geweten hebben."

De verhuizing naar de krochten van de televisie leidt tot nog lagere kijkcijfers, vreest hij, en betekent mogelijk zelfs het einde van het programma. Hoe kon het zo ver komen?

Cijfers en letters

Sesamstraat werd in de jaren zestig van de vorige eeuw bedacht om kinderen uit Amerikaanse achtergestelde wijken van hun taalachterstand af te helpen. Zij gingen vaak niet naar de kleuterschool en konden bij Sesame Street vertrouwd raken met cijfers en letters. Het concept, met scènes waarin mensen én poppen acteren, sloeg wereldwijd aan. Door die interactie, en dankzij de briljante poppenmaker Jim 'Muppet Show' Henson, werd het meer dan een poppenkast; de karakters kwamen tot leven.

Talloze buitenlandse omroepen sloten in de jaren zeventig een contract met de Amerikanen. Elk land zette een kopie neer van het decor, een straatje in een achterbuurt. Daar namen redacties zelfbedachte scènes op, met eigen acteurs en poppen. Vandaag wordt Sesamstraat uitgezonden in meer dan 130 landen.

De eerste Nederlandstalige afleveringen vanSesamstraat, uitgezonden in januari 1976, bestonden voor de helft uit nagesynchroniseerde Amerikaanse filmpjes, met optredens van internationale figuren als Koekiemonster, Grover en Kermit de kikker. De NOS en de toenmalige Belgische Radio- en Televisieomroep BRT, die in 1980 alweer zou afhaken, produceerden de rest.

Nederland en Vlaanderen gingen massaal voor de bijl voor het programma, dat meteen een eigen draai gaf aan het concept. "De Amerikanen wilden graag dat elk land zijn eigen cultuur erin zou verwerken, en dat is ook gebeurd", zegt NTR-eindredacteur Ajé Boschhuizen (53). "Ze hebben er in New York wel lang aan moeten wennen dat we hier een stuk minder braaf en didactisch zijn."

Het programma zag er soms wat knullig uit, want de redactie meende dat ze zelf net zulke goede poppen konden maken als Jim Hensons bedrijf. Dat was in de praktijk wel even anders, volgens Boschhuizen. "Tommie werd in elkaar genaaid uit stukken bontjas van de vrouw van de regisseur, Pino was geknutseld door iemand van special effects. Het kostuum bestond uit twee delen. De bovenkant van het Pino-pak was zo zwaar dat ze het met een takel op de acteur moesten zetten. Na vijf minuten bezweek hij onder het gewicht, dan moesten ze het van hem af takelen en pauze nemen."

De Belg die Pino speelde, werd al snel vervangen door Bert Plagman (67), die nog altijd bij Sesamstraat werkt.

"Ik heb anderhalf jaar in dat eerste, oude pak rondgelopen", zegt Plagman, een innemende man met een grijs baardje en een kalend voorhoofd. "Dat was loodzwaar." De hitte was slopend: in het kostuum werd het soms 35 graden.

In 1980 konden de Amerikanen het niet meer aanzien en grepen ze in. Op eigen kosten zetten ze Hensons bedrijf aan het werk. Dat was ook in hun eigen belang; de opbrengst van alle verkochte producten vloeit naar New York. Het resultaat mocht er zijn: vooral de nieuwe Pino, gemaakt van peperdure ganzenveertjes. Ook ontwikkelden ze, in overleg met de NOS, de meisjesmuis Ieniemienie.

Plagman heeft de Amerikanen aan het werk gezien. "Dat was indrukwekkend, het zijn geweldige poppenmakers. Ik weet nog dat een Chinese jongen veren zat te plakken op een pak van Big Bird, de Amerikaanse neef van Pino. Die jongen zat steeds te niezen; hij was allergisch voor veren."

Net echt

Eind jaren zeventig kreeg Plagman een andere rol, die van Tommie. Hij is nog altijd de stem en de belangrijkste bespeler van deze pop (en de bedenker van Tommies stopwoordjepoehéé). Met zijn rechterhand laat Plagman het hoofd van Tommie bewegen, met zijn linkerhand bespeelt hij de linkerhand van de pop. Een collega bedient de rechterhand, als dat nodig is.

Veel kinderen denken dat de poppen 'echt' zijn. Plagman herinnert zich nog goed dat hij eens als Tommie met een jongetje zat te praten, voor een speciale gelegenheid. Ineens zei het baasje tegen de pop: "Hé, er zit een mannetje onder jou." Na even nadenken zei Plagman, alias Tommie: "Zit er ook een mannetje onder jou?" Het jochie keek naar beneden. "Nee." Tommie: "Nou, dat is wel gek dan."

Het is alweer zijn 38ste seizoen bij het programma, dat volgens hem zware tijden doormaakt. Plagman is woedend over de verhuizing naar een themazender. "Blijkbaar vindt de netmanager dat ze meer kan verdienen aan bejaarden. Als ze dit niet terugdraaien, gaat Sesamstraat dood. Ik weet niet of het de intentie van de NPO is om het programma te vermoorden, maar dit is heel erg niet oké."

Even verderop, in de coulissen, is poppenspeler Jochgem Jalink (32) druk in de weer met Elmo, die op een metalen standaard staat. Minstens een halfuur lang fatsoeneert Jalink de poppenvacht, met een kam en een plantenspuit. Jalink - alpinopetje, kort grijs haar - heeft een jongensachtige uitstraling. Hij kijkt vertederd naar de pop, alsof het zijn zoontje is. "Elmo is net terug van een opknapbeurt bij The Jim Henson Company", legt hij uit. "Omdat hij er te netjes uitzag, heb ik zijn vacht weer wat smoezeliger gemaakt."

Naast Jalink staan de poppen Bert en Ernie, die in Nederland zijn vanwege het jubileum. Hun scènes worden normaal gezien in Amerika opgenomen. "Ik vind het geweldig om ze van zo dichtbij te zien", zegt hij. Hetzelfde gevoel had hij toen hij Elmo voor het eerst zag. De rode pluchen pop met zijn hoge piepstem trad tot een jaar geleden alleen op in nagesynchroniseerde Amerikaanse filmpjes. Nu heeft de Nederlandse omroep een eigen Elmo, die ook scènes kan opnemen met Pino of Ieniemienie. Jalink vertelt er enthousiast over. "Als kind droomde ik er al van met poppen van Jim Henson te spelen."

Ook hij schrok toen hij hoorde dat het programma niet langer op NPO1 zou worden uitgezonden. "Ik vind dat verschrikkelijk jammer, de avonduitzending is nu heel moeilijk te vinden. We zijn alleen nog maar 's ochtends op het publieke net te zien, dat vind ik belachelijk."

#jesuispino

Het nieuws lekte uit in november, en veroorzaakte een kleine aardschok bij onze noorderburen. Op sociale media regende het steunbetuigingen, onder meer via de actie #jesuispino op Twitter. Het programma is nog altijd geliefd en relevant, dat is wel duidelijk. Zelfs minister-president Mark Rutte (VVD) sprak zich over de zaak uit. De favoriete Sesamstraat-figuren van de premier? "By farBert en Ernie."

Ruim twee weken geleden waren beide poppen te gast bij de talkshowDe wereld draait door, een passage die niet onopgemerkt bleef. Bert Plagman zat onder tafel om Ernie te bespelen en zijn mond te laten meebewegen met teksten die stemacteur Wim T. Schippers ter plaatse verzon. Het optreden was technisch goed, maar inhoudelijk op het randje. Toen het gesprek over de Nederlandse zangeres en mediafiguur Patricia Paay en haar vermeende affaire met David Bowie ging, suggereerde Bert, met de stem van Paul Haenen, dat hij seks had gehad met Paay. Hij noemde het "een ervaring" die de hele nacht had geduurd. "Toen heb ik gezegd, je moet ook eens met David Bowie..."

Het publiek vond het grappig, de Amerikanen denken er vermoedelijk anders over. Bert en Ernie moeten seksloos zijn. Haenen schrok er achteraf zelf een beetje van: "Zulke dingen mag ik eigenlijk niet zeggen, maar goed, het is gebeurd."

Tijdens de uitzending onthulde presentator Matthijs van Nieuwkerk dat Bert en Ernie's 'Maak er wat van' het lijflied van zijn gezin is. Dus zong hij dat even later, samen met de poppen en de Amsterdamse burgemeester Van der Laan:"Maak er wat van, maak er wat van. Als je ontevreden bent, nou doe er dan wat an."

De talkshow trok 1,6 miljoen kijkers, veel meer dan er tegenwoordig afstemmen op Sesamstraat. In de pioniersjaren keken er dagelijks 1 miljoen tot 1,5 miljoen Nederlanders naar het kinderprogramma. Daarna nam de concurrentie toe, door de komst van RTL4, Fox Kids, Nickelodeon en andere zenders.

Geschuifel

Halverwege de jaren negentig trok Sesamstraat nog 500.000 tot 600.000 kijkers. Eind 2015, nog eens twintig jaar later, waren er daarvan nog iets meer dan 100.000 over. Dat was weinig voor zo'n prominente plek, rond 17.30 uur op NPO1. De makers wijten dat vooral aan het veelvuldige geschuif met het uitzendtijdstip, om omroeppolitieke redenen. "Achteraf gezien is het misgegaan in 2001", zegt eindredacteur Boschhuizen. "Toen werden alle jeugdprogramma's in één blok bij elkaar gezet op Nederland 3 en ontstond een felle strijd om het beste uitzendtijdstip. Wij gaven de voorkeur aan 18.30 uur, net na het eten en net voordat kinderen naar bed moeten. Helaas hebben we die strijd verloren; we kwamen steeds vroeger op de middag terecht."

Boschhuizen vindt het jammer dat wederom met Sesamstraat wordt gesold. "Ik begrijp best dat er meer belangen meespelen bij de publieke omroep. Toch roept de NPO te makkelijk dat alle kinderen wel naar zo'n themakanaal zullen kijken. Ik heb nog geen nieuwe kijkcijfers gezien, maar wat ze zeggen is gewoon niet waar. Het is een fopspeen. Dit is natuurlijk vervelend, maar we zijn niet alleen op de wereld. We gaan geen actie voeren, we blijven in gesprek met de NPO."

Het huidige, vijfjarige contract met productiehuis Sesame Workshop loopt tot 2017. Boschhuizen: "In de loop van 2016 praten we met de Amerikanen over een nieuwe overeenkomst. Ze hebben ook baat bij een goed uitzendtijdstip en hoge kijkcijfers, dus ze zullen niet blij zijn met de verhuizing. Het gevolg kan zijn dat Sesamstraat straks niet meer op tv is in Nederland, als de NPO of de Amerikanen niet verder willen. Maar dit is een heel sterk merk, dat in een of andere vorm zal blijven bestaan."

De eindredacteur wil "niet speculeren", maar hij sluit niet uit dat Sesamstraat-kijkers over een paar jaar hun heil moeten zoeken op internet. De avonduitzendingen, om 17.30 uur op NPO1, trokken in december nog geen 10 procent van de 3- tot 5-jarigen. Volgens critici blijkt daaruit dat peuters en kleuters toe zijn aan een moderner tv-programma. Kinderen kijken nu al relatief vaak naar Sesamstraat via internet; de NPO Zappelin-app is ruim 700.000 keer gedownload.

Als dat het toekomstscenario is, liggen bezuinigingen en programmatische aanpassingen op de loer. "Het zou vreselijk zijn als ze terugvallen op herhalingen van oude scènes", zegt poppenspeler Jalink. "Dit is een educatief programma, daarin moet je de wereld van vandaag laten zien. Kinderen van nu snappen bijvoorbeeld niet meer wat een telefooncel is."

Kabouter Plop

Ook Aart Staartjes maakt zich zorgen. "We hebben de NPO een protestbrief gestuurd, waarin staat dat Sesamstraat op het openbare net moet blijven. Politici zeuren altijd over taalachterstanden. Nou, wij doen daar iets aan. Daar moet je wel iets voor over hebben."

Staartjes: "In de wandelgangen hoor ik omroepbestuurders zeggen dat ze hoogstens een contract voor een halfjaar willen tekenen met de Amerikanen. Langer plannen ze niet meer vooruit. Dat is totaal oninteressant voor Sesame Workshop. Zij leven van de merchandising, dus hebben ze meer tijd nodig om iets op te bouwen. Ik ben bang dat het eind 2016, begin 2017 afgelopen is met Sesamstraat in Nederland. Daarom heb ik intern gezegd: als ik andere klussen krijg aangeboden, neem ik die aan. Ook wanneer ik die niet kan combineren met mijn werk hier bij de publieke omroep." Zijn ergste nachtmerrie is dat Sesamstraat wordt vervangen door een tv-serie van Studio 100, bekend van onder meer Samson & Gert en Kabouter Plop. "Dat is echt een plaag. Ze leveren programma's gratis aan, het is pure promotie voor hun pretparken. Je ruikt het geld als je dat op tv ziet."