Trilobieten, monstertjes uit de oerzee

Vergeet de evolutie als simpel dobbelspel: soms heeft het leven richting, soms blijft de tijd staan en blijven er 'levende fossielen' achter. Praat met Richard Fortey, en al snel gaat het over trilobieten. Uitgestorven zeedieren, met statige Latijnse namen als ceratonurus, psychopyge, koneprusia. Sinds hij als 14-jarige zijn eerste trilobiet vond, is Fortey eraan verslingerd. Wal-li-se-rops. Hij spelt de naam van het voorhistorische dier, spelt het nog een keer, want echt, zegt paleontoloog Richard Fortey van het Natural History Museum in Londen, dit moet je zien om het te geloven. Afgemeten Engels: "Ab-so-lutely bizarre. Anders dan elk ander dier dat ik ooit heb gezien. Walliserops is een trilobiet met een drietand aan de voorkant van zijn gezicht."

Zei u net drietand?

Richard Fortey: "Ja. Het ziet eruit als een vork waarmee je toast boven het vuur houdt. Waarom zou deze trilobiet dat hebben? Als u het weet, mag u het me zeggen. De vork was niet flexibel, dus hij kon er niet iets mee vangen en naar zijn bek brengen. Het is echt een ongelooflijk vreemde aanpassing, anders dan alles wat we kennen uit de natuur."

Wat is het toch met trilobieten dat u er nu al ruim veertig jaar onderzoek naar doet?

"Misschien is het hun enorme ouderdom. Ze gaan meer dan 500 miljoen jaar terug. En als je iets vindt dat zo oud is, en toch zo complex, met die versteende ogen die je aankijken... Dat maakte ze voor mij zo enorm aantrekkelijk. En het andere is: zelfs in mijn thuisland kan ik trilobieten ontdekken die nog nooit iemand heeft gezien. Als je die sensatie eenmaal hebt ervaren, blijft dat je bij."

Wat zijn het eigenlijk, trilobieten?

"Ze vormen een enorme groep van uitgestorven artropoden, dieren met samengestelde poten. Ze zijn familie van krabben, kreeften en insecten. Ze takten al vroeg af in de boom van de evolutie. En zo'n 250 miljoen jaar lang overheersten ze de wereldzeeën. Er zijn minstens 5.000 geslachten en waarschijnlijk nog eens tien keer zoveel soorten. En ze hadden ogen - de oudste goed bewaarde ogen die we kennen. Ze hadden lenzen, als een insectenoog. En toen, aan het einde van het permtijdperk, waren ze weg."

Dat is toch een beetje een anticlimax, na al die tijd. Wat deden ze verkeerd?

"De massale uitsterfgolf aan het einde van het perm (251 miljoen jaar geleden, red.) was een uitsterfgolf van het zeeleven. De zeeën werden giftig en zuurstofloos. Hoe ontsnap je daaraan? Je enige kans is de kuststrook, waar de golven steeds worden omgeroerd met lucht. Zo kon de aan de trilobiet verwante degenkrab overleven. Maar trilobieten konden het niet. Het waren echte zeedieren."

In uw nieuwste boek Survivors noemt u de degenkrab dan ook een levend fossiel. Net als de kakkerlak, de longvis, de zeeprik en nog andere wezens.

"Dat soort dieren hebben hun oervorm behouden, zijn al honderden miljoenen jaren lang min of meer hetzelfde. Ze vormen een boodschap uit het diepe verleden. Kent u de uitdrukking: if it ain't broke, don't fix it? Soms geldt dat ook voor evolutie. Genen veranderen altijd. Maar als een soort succesvol is in een bepaalde ecologische nis, en die nis blijft bestaan, dan komen ze erdoorheen."

Levende fossielen zijn dus niet perfect; ze hebben gewoon geluk gehad.

"Ja, misschien. Ik moet denken aan de Japanse notenboom, een boom die zo sterk is dat er eentje de atoombom op Hiroshima overleefde. Maar in het wild komen ze nog maar in een klein stukje van China voor. Dat is dus een supersterke boom, die honderden miljoenen jaren geleden overal groeide, maar nu alleen in een klein hoekje van China overleeft."

En tegenwoordig staan ze zelfs hier in België.

"De mens geeft zo'n boom weer de kans om zich over de wereld te verspreiden. En de boom zegt: bedankt, uitlaatgassen vind ik prima, ik kan overal tegen."

Wat zijn mensen eigenlijk? Worden wij ooit levende fossielen?

"Dat kun je pas achteraf zeggen; onze soort bestaat pas pakweg een miljoen jaar. Maar we zijn ongetwijfeld overlevers van klimaatverandering. Tijdens deijstijd, maakten we kleren, pasten we ons aan, doorbraken we de regels van het milieu. Terwijl andere overlevers alleen maar lijdzaam toekeken wat er om hen heen gebeurde."

U ziet patronen in de geschiedenis van het leven. En ik maar denken dat de mens een toevalstreffer is...

"Dat kun je op twee manieren bekijken. Kijk naar mijn drietandtrilobiet: dat is een eenmalige gebeurtenis. Als je een andere soort weet met een drietand als snuit, mag je het zeggen.

"Maar veel ontwerpen verschijnen in dezelfde omgeving steeds opnieuw. Koraalriffen bijvoorbeeld. Sinds het einde van het precambrium zijn die keer op keer opnieuw verschenen. Eenzelfde leefstijl wekt eenzelfde morfologie op. Zo zijn er tal van dingen die steeds opnieuw verschijnen. Stekels bijvoorbeeld: de trilobiet koneprusia had die ook.

"Maar dan de mens. We hebben bewustzijn, en veel intelligentie. Is dat een eenmalige treffer, net als die drietand op de trilobiet? Of is het iets dat onvermijdelijk voortkomt uit de geschiedenis van het leven? Als wij er niet waren, zou je dan een ander bewust beest zien rondlopen, een slimme kraai of zo? Dat is de vraag, maar je kunt die onmogelijk beantwoorden."

Maar neem mij niet kwalijk: het heeft haast 4 miljard jaar geduurd voordat er eindelijk mensen waren. Dat geeft toch aan dat intelligentie niet heel gemakkelijk ontstaat?

"Dat is waar. Maar aan de andere kant: ik denk dat de gemiddelde intelligentie van gewervelde dieren nu hoger is dan tijdens het tijdperk van de trilobieten. Zoogdieren zoals schapen zijn niet verschrikkelijk slim, maar ze zijn wel in staat om slimme roofdieren te ontlopen. Er is een wapenwedloop geweest met als inzet intelligentie: wie is slimmer: de jager of de prooi? Dat heeft in mijn optiek het algemene niveau opgekrikt. Dit spel heeft een richting."

Wacht eens: een richting? Evolutie is toch juist een toevalsproces?

"Ja, het wordt beheerst door het toeval. Maar het is interactief. Eén organisme wekt een reactie in een ander organisme op. Je hebt te maken met wapenwedlopen; de inzet wordt steeds hoger. En bij iedere massale uitsterfgolf begint de co-evolutie weer opnieuw."

En in ons tijdperk van de zoogdieren gingen de beesten concurreren om wie de slimste is.

"De algehele intelligentie werd opgekrikt, meer dan in het tijdperk van de dinosaurussen. Het punt is dat de evolutie wel een richting heeft, maar niet een voorspelbare richting. Als levende wezens interageren in een systeem, komt daar een richting uit."

Het is dat u zichzelf een atheïst noemt, want dat klinkt bijna religieus.

"Dat klopt. Je zweeft hier altijd ongemakkelijk op het randje van intelligent design, de opvatting dat een hogere macht het geheel stuurt. Het is verbazingwekkend wat er met morfologie gedaan kan worden. Ik denk alleen niet dat zoiets een intelligentie impliceert die alles overziet. Het betekent gewoon dat dingen elkaar kapot willen maken, terwijl het ontwerp steeds beter wordt."

Richard Fortey, Trilobite!: Eyewitness to Evolution,Vintage, 320 p., 8,29 euro