Zo werd Zwarte Piet een zwarte slaaf
Zwart was de knecht van Sinterklaas in de middeleeuwen al. Pas in de 19de eeuw werd hij een negerslaaf. 'Zwarte Piet werd de verpersoonlijking van de blik van de blanke op de zwarte: eerst de boeman, later een dommig persoon.'
Zoveel we weten over Sinterklaas, zo weinig over zijn knecht. Elk kind weet dat Sint-Nicolaas van Myra in Spanje woont, met de stoomboot komt en appeltjes van oranje brengt. Waar hij dat leger zwarte hulpjes vandaan haalt, is een mysterie. Dat hij een roe heeft en een grote zak om stoute kinderen in te stoppen. Dat hij kroeshaar heeft, grote rode lippen en een exotisch pagepak.
Van de middeleeuwen tot de tweede helft van de 19de eeuw had de helper van de Sint in Vlaanderen geen vaste gedaante. Hij heette Nicodemus of Pieter. Hij droeg een zotskap of een lange pij, een kostuumjas en soms een lange zwarte baard. Meestal was zijn gezicht zwartgemaakt. "Er was nog geen raciale component", zegt Bambi Ceuppens, antropologe die in Tervuren onderzoek doet naar representatie van Afrikanen. "Het zwart maken diende alleen om onherkenbaar te zijn, of als verwijzing naar de duivel."
In 1850 verschijnt het Hollandse boekje De Sint en zijn knecht, de knecht heeft een zwarte huidskleur en een pagekostuum. Dat was typisch voor de zwarte ('Moorse') huisslaaf die populair was in welgestelde kringen. Het boekje verschijnt net na de afschaffing van de slavenhandel in Nederland. "Zwarte Piet werd de verpersoonlijking van de blik van de blanke op de zwarte. Tijdens de koloniale periode de boeman, later een dommig persoon. De boodschap: zwarte mannen zijn ofwel gewelddadig en een bedreiging voor het koloniale bestel. Ofwel zijn het grote kinderen die men in het Europa van na de dekolonisatie niet au sérieux moest nemen. De zwarte kleur werd raciaal."
Na de afschaffing van de slavernij ontstond in de Anglicaanse wereld het gebruik van 'black face', blanken die zich in theater en later in films als zwarten verkleedden. De rollen waren agressief of dom maar altijd minderwaardig. Daarom is de gevoeligheid in landen als de VS of Groot-Brittannië voor black pete zo groot. "Zij herkennen in hem deze racistische traditie."
Ze diept een onderzoek op uit 2011, uitgevoerd door het Centrum voor Gelijkheid van Kansen en Racismebestrijding, nu Gelijkekansencentrum. De gemiddelde Belg vindt personen van Afrikaanse origine "vrolijk, speels, met meer aandacht voor plezier dan voor werk. Ze leven in gemeenschappen en veroorzaken zo meer overlast." Betrouwbaar en eerlijk zijn ze volgens de Belg ook, naast "luier, minderwaardig en minder beschaafd." Hetzelfde centrum heeft Zwarte Piet vorig jaar "niet racistisch" genoemd. Is er wel een verband? Stereotiepen zijn juridisch gezien niet racistisch, zegt Ceuppens. "Aanzetten tot haat is dat wel. Ik zeg niet dat deze vooroordelen zonder Zwarte Piet minder sterk zouden zijn. Maar je ziet hoe ze doorwerken. Volgens de letter van de wet is Zwarte Piet niet racistisch. Hij is wel de verpersoonlijking van die ondergeschikte positie. Tot op de dag van vandaag."
Het is weinig bekend, maar een aantal van de eerste Afrikaanse slaven zetten via de Portugese handel voet aan wal in Antwerpen. Op een gegeven moment had de stad van Bart De Wever de hoogste concentratie Afrikanen van Europa, veelal slaven en dienstknechten. Na de val van Antwerpen verschoof de handel naar Nederland. Wij delen in de pijnlijke geschiedenis, Zwarte Piet is geen puur importproduct. De invasie van grote ketens à la Blokker en Hema in de jaren negentig met karrenvrachten sint-en-pietenspul heeft het beeld wel versterkt. Daarom speelt de discussie in Franstalig België veel minder: op Wallonië en een stukje Noord-Frankrijk na, vieren ze in Frankrijk Père Noël. Père Fouettard, het Franstalige hulpje van de Sint, is pas recent Zwarte Piet geworden.
In de collectie van het Gentse Huis van Alijn is duidelijk te zien hoe het hulpje van de Sint tot de jaren tachtig verschillende gedaanten aanneemt. Vanaf de jaren negentig zien we alleen nog de 'Afrikaanse' Piet. Als de openbare omroep in 1993 begint met de uitzending van Dag Sinterklaas wordt dat stereotiepe beeld in het netvlies van elk kind gebrand. Tien jaar later zien we de intrede van de Sint voor het eerst live op tv. Niet alleen zien alle Pieten er hetzelfde uit, ze zijn opeens met heel veel.
Anders dan in Nederland, waar volwassen volop pakjesavond vieren, is Sinterklaas in onze contreien een kinderfeest. Daarom is de Nederlandse discussie zo heftig, daarom moet het debat ook hier gevoerd worden, zegt Ceuppens. "Ik weet dat de bedoelingen goed en niet racistisch zijn. Maar je kan niet volhouden dat de Sint de vriend van alle kinderen is, en tegelijk vaststellen dat gekleurde kinderen op school worden uitgescholden voor Zwarte Piet."