Spanje, waar het gezond verstand helemaal zoek is

Drie dagen na het onafhankelijkheidsreferendum hangt er nog steeds een doemscenario boven Catalonië. Koning Felip schaarde zich gisteren in een televisietoespraak resoluut achter de Spaanse premier Mariano Rajoy en verweet Catalonië een "totaal gebrek aan loyaliteit", terwijl Catalaans minister-president Carles Puigdemont op het punt staat om de eenzijdige onafhankelijkheid uit te roepen.

Intussen dreigt Rajoy ermee om in dat geval artikel 155 van de grondwet te ontgrendelen; het beruchte artikel dat de Spaanse overheid de macht geeft om tijdelijk de bevoegdheden van een autonome gemeenschap af te nemen en de orde met alle mogelijke middelen te herstellen. Rajoy is daarbij mysterieus over de vraag of hij in dat geval ook het leger zal inzetten.

Als dit script zich de komende dagen en weken ontrolt, ontstaat er pas echt een explosieve situatie in Spanje. Hoewel Puigdemont het ontploffingsgevaar kent, is niet uitgesloten dat hij toch zijn zin doordrijft. De reden daarvoor is dat hij sinds het gewelddadige optreden van de nationale politie een onverhoopte morele overwinning boekte die hij wil omzetten in politiek kapitaal. Puigdemont is niet de man van de nuance of het compromis: al sinds zijn jeugd is zijn politiek denken en handelen eendimensionaal op onafhankelijkheid gericht.

Paria

De Catalaanse minister-president lijkt er ook van uit te gaan dat de positie van zijn tegenstander Rajoy verzwakt is. De Spaanse premier gaat sinds zondag toch wel als een halve internationale paria door het leven en hoewel de meeste Europese leiders zich in het openbaar van kritiek onthouden, is de druk achter de schermen om te de-escaleren aanzienlijk.

Dit alles zou Puigdemont er weleens toe kunnen aanzetten om voluit voor de onafhankelijkheid te gaan. Een houding die veel waarnemers als een door hoogmoedswaan verblinde vergissing omschrijven. Ten eerste omdat het helemaal niet duidelijk is of Rajoy onder de indruk is van zijn misnoegde Europese gesprekspartners. Nogal wat Spaanse waarnemers stellen zelfs dat Rajoy helemaal geen spijt heeft over wat er zondag gebeurde en ervan uitgaat dat een groot deel van zijn kiespubliek zelfs opgetogen is over het gewelddadige politie-optreden. Of zoals de Spaans-CatalaanseThe Guardian-journalist Irene Baqué schrijft: "Misschien richt Rajoy zich wel op die oude vrouwtjes die afgelopen weekend in een Madrileens café verklaarden dat die Catalanen een mep in hun gezicht verdienen."

Het is erg moeilijk om momenteel in Rajoys hoofd te kijken: als hij zich de komende dagen als een Europees staatsman gedraagt, komt er een de-escalatie. Maar als hij zijn populistische hersenhelft laat primeren, zal Spanje nog meer beginnen te wankelen.

Een andere reden waarom Puigdemonts voortvarendheid wellicht misplaatst is, is zijn beperkte electorale basis. Het 'overweldigende' resultaat van het referendum is daarbij erg misleidend: 90 procent stemde voor onafhankelijkheid, maar de opkomst bedroeg 42 procent en de tegenstanders van afscheiding bleven ostentatief thuis. Ook de laatste peilingen voor de stemming geven aan dat slechts 40 procent van de Catalanen voor onafhankelijkheid is. Zelfs indien de Spaanse grondwet de onafhankelijkheid zou toestaan, beschikt Puigdemont niet over de electorale steun om zo'n verregaande beslissing te nemen.

Conclusie: sinds zondag beschikt Puigdemont over een toegenomen moreel krediet dat echter in geen verhouding staat tot zijn reële achterban.

Normale politici analyseren in zo'n situatie elkaars sterktes en zwaktes en gaan vervolgens met elkaar in dialoog om een compromis uit te werken. Onder andere in België zorgde dat tijdrovende millimeterwerk ervoor dat verschillende regio's geleidelijk en geweldloos meer autonomie kregen. Maar het Spaanse probleem is dat Puigdemont noch Rajoy meer autonomie willen. De eerste eist niet meer of minder dan de onafhankelijkheid, de tweede wil de status quo desnoods met geweld afdwingen. Met die tegengestelde beloften bouwden beide politici jarenlang hun achterban uit met als gevolg dat zij elk compromis als een U-bocht zien die voor vele teleurgestelde kiezers zal zorgen.

In zo'n constellatie is het niet evident om een serene dialoog op gang te brengen die uiteindelijk tot een zakelijke overeenkomst moet leiden over een overheveling van nieuwe fiscale bevoegdheden, enkele extra Catalaanse ambassades in het buitenland, of meer zeggenschap inzake economische aangelegenheden.

Zowel Puigdemont als Rajoy lijken momenteel meer geïnteresseerd in spectaculair politiek vuurwerk, hoe gevaarlijk en onbesuisd dat sinds zondag ook moge zijn.