Eigen terreur (h)eerst

'So the FBI try every trick in the book
Walking with machine gun
When they hold the guy
And they thought was a crook
Was a madman having some fun'

Madman George Metesky hield New York 16 jaar lang in een angstgreep met zelfgemaakte bommen op drukke plekken in de stad. Bij voorkeur plaatste hij ze in de armleuning van bioscoopzetels. Nog geen twee jaar later werd hij vereeuwigd in een lekker swingend calypsonummer van Mighty Sparrow. Nu verwachten we niet dat pakweg Stromae binnenkort hetzelfde doet met een van de lone wolves die deze zomer toesloegen, maar het bewijst dat het fenomeen geen uitvinding van IS is.

"Ik ben het kotsbeu", "De toekomst is aan de revolutie", "Je moet de rozenkrans bidden", "Stop het doden van baby's", "Heil Hitler". Het is een kleine bloemlezing van wat daders zoal uitroepen vlak voor ze hun drama aanrichten. De ene denkt duidelijk al dieper na over zijn famous last words dan de andere, maar het hoeft zeker niet altijd "Allahoe akbar" te zijn.

Terwijl zowat alle moslims hun gebed starten met die woorden, de takbir, om aan te geven dat God de grootste is, is het voor leken tot een synoniem voor terrorisme verworden. Het eerste wat je op Google tegenkomt met deze term, is een afbeelding van Osama bin Laden. Nochtans, de meeste terroristen blijken allerlei andere slogans te roepen voor ze toeslaan. Of het nu in de Verenigde Staten of in Europa is, eigen volk eerst eist nog altijd meer slachtoffers dan de gewapende jihad.

Het meest recente rapport van Europol stelt dat de grootste proportie mislukte, verijdelde of uitgevoerde aanslagen in 2015 geen moslimextremisme betrof, maar separatisme. België kent amper of geen separatistisch of extreemrechts geweld, maar in bijvoorbeeld Frankrijk, met de aanslagen op Charlie Hebdo en de Bataclan dat jaar nochtans niet gespaard door IS, ging het om 7 extreemrechtse, 15 religieuze en maar liefst 47 aanslagen door Baskische en Corsicaanse afscheidingsbewegingen. Vooral in het voorjaar van 2015 werden verschillende overheidsgebouwen en tweede verblijven van Fransen op Corsica getroffen door explosieven.

Het moet gezegd dat jihadi's in Frankrijk een pak dodelijker waren dan de separatisten. Maar het verschil in aandacht voor de twee groepen is opvallend. Zo heeft president Hollande meermaals de oorlog aan IS verklaard, maar over het Baskische ETA of de separatisten op Corsica geen woord. Ook nadat nationalisten op Corsica de verkiezingen hadden gewonnen, zweeg Parijs in alle talen. Net als in Engeland en Spanje is het een strategie om de separatisten dood te zwijgen, terwijl moslimfundamentalisme hoog op de politieke agenda staat.

Ook politiediensten concentreren hun aandacht op moslimextremisten. Van de meer dan duizend personen die in Europa gearresteerd zijn voor terrorisme, waren twee op de drie jihadi's. Hoewel nationalistisch geweld de dominante vorm van terrorisme in Europa is, voeren politie en gerecht vooral jacht op gewelddadige moslimextremisten.

"Die focus op jihadi's is niet helemaal onlogisch", zegt Raffaello Pantucci van de Royal United Services Institute (RUSI), de oudste defensie- en veiligheidsdenktank ter wereld.

"Eigenlijk zijn er de laatste jaren weinig grote, dodelijke aanslagen door extreemrechts of separatisten geweest, met uitzondering van Anders Breivik. Dan snap ik wel dat de veiligheidsdiensten hun aandacht richten op moslimfundamentalisten. Maar het houdt risico's in."

Samen met experts in het domein heeft Pantucci onlangs een groot onderzoek afgewerkt over lone-actor-terrorismein Europa. Het gaat dan om daders die de afgelopen vijftien jaar een terreurcomplot beraamden zonder concrete opdracht van een buitenstaander of lidmaatschap van een terreurgroep. Pantucci en zijn collega's moesten tot de conclusie komen dat ook de rechtse extremisten die alleen handelen, meer aanslagen plegen en vooral meer slachtoffers maken. Hen onderschatten, houdt volgens Pantucci gevaren in.

"Als we rechts extremisme ongemoeid laten, geven we IS gelijk dat we enkel hard optreden tegen moslims. Dat gevoel van twee maten en twee gewichten moeten we absoluut tegengaan. En aan de andere kant denkt ook extreemrechts gelijk te krijgen bij elk bericht over radicale islam. Het is voor beide groepen de ideale voedingsbodem voor meer geweld."

Een nieuwe analyse van de propagandamagazines Dabiq (IS) en Inspire (Al Qaida) door het International Centre for Counter-Terrorism in Den Haag wijst uit dat de terreurgroepen in hun teksten veelvuldig appelleren aan dat gevoel van twee maten en twee gewichten. Ze hameren erop dat het Westen moslims niet als gelijken behandelt, zoals in deze passage uit Inspire: "Het feit dat je moslim bent, is voor hen voldoende om je als vijand te beschouwen. (...) Ze houden geen rekening met ons burgerschap en de kindertijd die we in hun wijken hebben doorgebracht. Onze vijanden beschouwen ons enkel als moslims, niets meer. (...) Eén behandeling, één schuld."

De onderzoekers concluderen dat een disproportionele klopjacht door veiligheidsdiensten en de anti-islamretoriek van politici dat enkel in de hand werken.

We zouden het bijna vergeten, maar meteen na de aanslag op Charlie Hebdo werden in Frankrijk zes moskeeën het slachtoffer van extreemrechtse terroristen, en een bom ontplofte vlak voor een kebabrestaurant. Enkele maanden later liet het extreemrechtse Omada Epsilon twee zelfgemaakte bommen ontploffen in Griekenland. In mindere mate kende ook België extreemrechts geweld, met radicale hooligans die amok maakten aan de Brusselse Beurs en enkele rake klappen uitdeelden. Een maand later waarschuwde Jaak Raes, het hoofd van de Staatsveiligheid, expliciet voor meer geweld van extreemrechts.

Criminoloog Brice De Ruyver (UGent) is het met hem eens. "Extremisme behoort niet exclusief toe aan de moslimgemeenschap. Als we enkel focussen op moslimfundamentalisme, dan maken we slachtoffers bij zij die onze bondgenoten konden zijn. De overgrote meerderheid van de moslims verafschuwt dat jihadistische geweld evenveel als de rest van België."

Onder de radar

Een van de redenen waarom veiligheidsdiensten meer aandacht hebben voor jihadi's, is dat ze gemakkelijker te pakken zijn. Ze praten meer. Ook al handelen ze alleen, 45 procent van de moslimextremisten praat over zijn ideeën en acties met familie en vrienden, tegenover slechts 18 procent van de rechtse extremisten. Het gevolg is dat veiligheidsdiensten veel vaker op de hoogte raken van hun plannen. Rechtse extremisten zijn over het algemeen ouder en leven geïsoleerder. Hun gebrek aan sociale contacten maakt hen de ideale lone wolf.

"Anders Breivik heeft altijd beweerd dat hij met anderen erover had gesproken, maar vermoedelijk was dat ingebeeld", zegt Raffaello Pantucci. "Cases zoals die van hem zijn een nachtmerrie voor veiligheidsdiensten. Ze zijn verstandig genoeg om zich te organiseren en om wapens in te slaan, en geïsoleerd genoeg om onder de radar te blijven. Veiligheidsdiensten hebben geen enkele ingang, geen enkele lead om op voort te gaan. Maar veel lone wolves geven net erg duidelijke signalen af, ook al merken we het vaak pas achteraf. Het cliché dat ze zich stil terugtrekken in een boshut om dan op te duiken en toe te slaan, klopt niet. In werkelijkheid schreeuwen lone wolves vaak om aandacht."

Een recent onderzoek, door de Nederlander Ramon Spaaij en de Amerikaan Mark Hamm, bevestigt deze bevindingen. Spaaij en Hamm hebben een databank aangelegd van meer dan 120 lone wolves van de afgelopen 75 jaar in de VS (zie kader). De meest recente toevoeging is Omar Mateen, die in juni 49 mensen doodschoot in en rond een homoclub in Orlando. We mogen vrij grasduinen in hun databank, al klinkt dat mooier dan hoe het is om in een ellenlange tabel de ene gruwel na de andere te lezen, altijd in naam van een overtuiging.

Opvallend in het licht van de recente aanval met een machete op twee politieagenten in Charleroi is de sterke stijging van het aantal aanslagen door lone wolves tegen agenten en militairen. Terwijl er in de zestig jaar voorafgaand aan 9/11 in totaal 12 agenten verwond of gedood werden, liep het in de dertien jaar erna op tot 24. Voor 9/11 was geen enkele militair op Amerikaans grondgebied het doelwit van een lone wolf, nadien waren het er maar liefst 47.

"Vooraanstaande politici zoals Pim Fortuyn en presidenten zijn een steeds moeilijker doelwit voor deze amateurterroristen", vertelt Ramon Spaaij. "Lone wolves hebben meestal maar beperkt toegang tot wapens en knowhow en ze mikken dan maar op een symbool voor de staat dat ze wel kunnen bereiken. Ze willen de overheid raken omdat die volgens hen een illegitieme oorlog voert in het Midden-Oosten. In die zin zouden we ook een toename van incidenten met politieagenten en militairen moeten verwachten in Europa, na het uitbreken van de oorlog in Syrië."

Het valt op dat in de VS ook rechtsextremisten meer en meer agenten viseren. Ze zijn, zeker sinds de eerste termijn van president Obama, vaker overtuigd van samenzweringstheorieën, en paranoïde dat de politie hen op de hielen zit.

In vergelijking met terroristen die deel uitmaken van een groep, zijn lone wolves vaker losgekoppeld van de samenleving en voelen ze zich tekortgedaan. Hun daad is terugnemen wat hen rechtmatig toekomt. Lone wolves zijn over het algemeen ouder, lager geschoold en kwetsbaarder voor mentale problemen. Een duidelijker afgelijnd profiel is onmogelijk volgens wetenschappers, eerder gaat het om gradaties, waarbij lone wolves zich bevinden in het midden tussen de uitgekookte terrorist en een dolgedraaide massamoordenaar. Hans Van Themsche had racistische motieven, maar even vaak kreeg hij in het verleden de stempel van geïsoleerde gek.

Alertheid

Wie door de databank gaat, kan niet voorbij aan het feit dat heel wat lone wolves nog voor hun gruweldaad in behandeling waren. Richard Baumhammers bijvoorbeeld, pleegde zijn moorden dan wel expliciet in naam van een neonazigroep, maar hij was in de jaren die eraan voorafgingen op consultatie geweest bij acht psychiaters en vier psychologen en had zestien verschillende vormen van medicatie gekregen. Een opmerkzamere zorgverlening zou de sleutel kunnen zijn voor een snellere opsporing van individuen op wie de veiligheidsdiensten geen vat hebben.

"Het succes van onze diensten staat of valt met de alertheid van ons allemaal", zegt criminoloog Brice De Ruyver. "Maar wie kent zijn buurman nog echt? In de plaats van de informele sociale controle is de formele controle van de lokale politie gekomen. Een positieve kant aan onze verzorgingsstaat is bovendien dat met voldoende zorgverleners en wijkwerkers lone wolves sneller in beeld komen. Er is discussie of een arts die beseft dat zijn patiënt een gevaar is, dat moet signaleren aan de veiligheidsdiensten. In mijn ogen gaat het toch om het nemen van zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid."

Zowel Pantucci als Spaaij is het hiermee eens, maar vragen zich af of zorgverstrekkers niet snel hun vertrouwensfunctie kwijtspelen als ze een verlengde van de veiligheidsdiensten worden. Pantucci pleit ervoor om met z'n allen waakzamer te worden. "We moeten komen tot een gezamenlijke alertheid. Wat niet wil zeggen dat elke burger als verklikker voor de politie moet werken. Heel wat steden hebben een radicaliseringsprogramma of straathoekwerkers. Een tip aan deze mensen is geen tip aan de politie, maar wel in het belang van zowel de gemeenschap als de geradicaliseerde persoon in kwestie, die ook voor zichzelf een gevaar betekent."