Bach, Billy en de Zwarte Madonna

Wie grijpt nog naar naslagwerkjes en literaire encyclopedieën? Het lijkt stilaan een anachronistische bezigheid, nu we, loom liggend op de bank, met een paar vingerwrijvingen over onze iPad alle digitale databanken kunnen openen. Toch zijn er compendia die je als boekenmens altijd maar weer genoeglijk uit de kast trekt. Zoals Lezen &cetera (2003) van Pieter Steinz, dat als vraagbaak over de wereldliteratuur zijns gelijke niet kent en een leesbevorderingsproject op eenzame hoogte is. De Nederlandse journalist - lange tijd boekenchef bij NRC Handelsblad en sinds 2012 directeur van het Nederlandse Letterenfonds - verrijkte onze boekenplanken verder ook met Lezen op locatie (2004) en Het web van de wereldliteratuur (2007). Om daar recentelijk De duivelskunstenaar (over Faust) en Macbeth heeft echt geleefd, een reis in het voetspoor van 16 literaire helden, aan toe te voegen.

Telkens weer zocht én vond Steinz speelse kruisverbanden en onderlinge beïnvloedingen tussen auteurs en literaire stromingen, en lardeerde hij zijn kennis met grafieken, kaarten en schema's. Enthousiasmerende wapenfeiten waarvoor hij onlangs werd gelauwerd met een ere-Gouden Ganzeveer. "Zijn bijzondere, speelse en erudiete manier waarop hij de Nederlandse en buitenlandse literatuur in een context heeft geplaatst is aanstekelijker dan die van menige literatuurprofessor", zo prees Marita Matthysen hem bij die gelegenheid.

Het DNA van Europa

Tijdens zijn reizen door Europa voor het Macbeth-boek viel het Steinz op dat er wel degelijk een gemeenschappelijke, culturele bedding door al die zo uiteenlopende staten liep. "Er ligt een fundament onder Europa dat sterker is dan de euro en de Europese instellingen waar we met zijn allen niet zo warm voor lopen. Dat ligt in de kunsten, zij het per land op een andere manier", zei Steinz daarover in Het Parool. "Dracula komt uit Roemenië, maar wie kent hem niet, en Macbeth is door Shakespeare net zo bekend in Schotland als in Litouwen." Toen was de stap snel gemaakt, voegde Steinz eraan toe in NRC, "want je kunt zo ook naar muziek kijken, naar schilderkunst, design, film, architectuur, dans, toneel."

Die zoektocht naar het Europese culturele DNA vormde het uitgangspunt van Made in Europe, aanvankelijk slechts een 66-delige rubriek in NRC Handelsblad, maar nu uitgemond in een lijvige en tegelijk speelse gids. Dat het boek er sowieso ligt, mag trouwens een half wonder heten. In juni van vorig jaar kreeg Steinz te horen dat hij een agressieve variant van ALS heeft, een zeldzame spierziekte die stelselmatig de lichaamsfuncties uitschakelt. Maar Steinz was er de man niet naar om bij de pakken te blijven zitten en zich in larmoyantie te wentelen. Met de tijd op de hielen en dankzij een ongekend doorzettingsvermogen werkte hij dit boek af. En omdat zijn stem het stilaan laat afweten, is de pen zijn overblijvende communicatiemiddel: "Schrijven wordt mijn enige lifeline naar de buitenwereld."

Wonderlijke trip

Trots op onze Europese verworvenheden, dat straalt het pittig geïllustreerde Made in Europe uit. Het boek is een wonderlijke trip langs het "moois uit het continent dat grensoverschrijdend is" en negeert feestelijk de "schijnbaar onoverbrugbare tegenstellingen". Steinz goot ze in 104 grote lemma's en 104 toevoegsels, met telkens een zekere alfabetische willekeur, van 'Amsterdam' van Jacques Brel tot de Zwarte Madonna van Czestochowa.

Hij associeert er heerlijk op los en steekt zijn eigen voorkeuren niet onder stoelen of banken. We stuiten natuurlijk op klassiekers als de Griekse tragedie, Homeros en de Divina Commedia, de componisten Beethoven, Mahler, Wagner en Verdi, maar evengoed op The Lord of the Rings van Tolkien en James Joyces Ulysses, de Penguin-pockets, Pippi Langkous, het filmfestival van Cannes of fotoagentschap Magnum.

Met duivels plezier gooit Steinz hoge en lage cultuur in de mix. Zodoende mag ook James Bond opdraven, net als de femme fatale, Nijntje, Monty Python's Flying Circus of 'Waterloo' van ABBA en, niet te vergeten, Kraftwerk als godfathers van de techno en dance. En ook "de rubberen stomme film-mimiek" van Mr. Bean gunt hij een plaatsje als Europees erfgoed. Strip heeft een streepje voor met favorieten als Kuifje, de hooggeprezen Asterix (die elke Europeaan wel eens door de mangel haalde) en de Smurfen. En zelfs de Billy-boekenkast van IKEA (aangeprezen als "een kast waarmee je kan lezen en schrijven") en de Lego-blokjes ("toon mij uw oude LEGO en ik zeg hoe oud je bent") weet Steinz overtuigend in zijn encyclopedie te integreren.

Over punk en dada

Opvallend is de puntigheid waarmee Steinz in zijn mini-essays razendsnel tot de essentie komt. Elk lemma is een feest om te lezen, met slimme doorverwijzingen, als waren het papieren hyperlinks. Het boek is een interactief, vernuftig bouwwerkje: tijdens het werkproces plaatste Steinz zijn stukken ook op de site madeineurope.com, waar de lezers feedback mochten geven.

In elk hoofdstuk heb je bovendien het gevoel weer een fascinerend weetje op te pikken, Steinz' didactische capaciteiten laten hem zelden in de steek. Want wist u dat Gustave Eiffel (van de Eiffeltoren) ook een geprezen pionier-ontwerper van windtunnels was? En dat er bloed kleeft aan de beroemde rood-gouden Baedeker-reisgidsen? In de Tweede Wereldoorlog bleken ze de leidraad bij de nazibombardementen op historische Britse steden als Bath, Exeter, York en Canterbury. Of dat Mary Quant naast de minirok - waarvoor ze inspiratie haalde bij Josephine Baker - eveneens de weer zo populaire hotpants introduceerde?

Erg amusant is Steinz' jongleren met contrasten. Zo plaatst hij de strakke lijnen van Le Corbusier tegenover het grillige, halvemaanvormige spinnenweb van de Amsterdamse Grachtengordel. Zelfs Santiago Calatrava, de geldverslindende architect van onder meer het Luikse station, wordt niet over het hoofd gezien, terwijl Steinz de punk inschat als laat verlengstuk van het dadaïsme. Made in Europa verbindt moeiteloos heden met het verleden, alsof het nooit anders geweest is.

Kanttekeningen

Toch kun je ook een paar kanttekeningen maken bij deze 'verbindende' aanpak. Of zoals Alfred Pijpers het in de Volkskrant schreef: "Om te beginnen heeft het overgrote deel van de Europese burgerij nog nooit gehoord van Palladio, Brancusi, Malevitsj, Bausch of de tientallen andere 'iconen' die volgens Steinz 'in alle hoeken van Europa bekend zijn'. Deze beroemdheden binden niet een heel continent, maar een kleine bovenlaag van cultuurminnaars." Zouden een Roemeense boer of Schotse whiskystoker wakker liggen van Pina Bausch? Maar misschien wel van het totaalvoetbal en de Champions League, die ook een plek kregen. De totaalvisie over Europa, waar Steinz prat op gaat, blijft toch enigszins flou.

Een ander punt is dat je door de grillige, associatieve aanpak weleens het spoor bijster raakt. Gelukkig heeft Steinz voldoende draden van Ariadne én ingangen voorzien in zijn Europese labyrint - waaronder een gedetailleerd register en kaarten. Dit boek smeekt ten slotte om een Aziatische, Arabische of Afrikaanse pendant, kwestie van geen eurocentrische kijk op de wereld te koesteren. Kan Joost Zwagerman alvast Made in America voor zijn rekening nemen?

Pieter Steinz,Made in Europa. De kunst die ons continent bindt, Nieuw Amsterdam, 432 p., 34,95 euro.