Speeddaten met genieën op leeftijd

Zondagnamiddag in Lindau, een stadje op een eiland in het Bodenmeer waar Adolf Hitler van 1933 tot 2005 ereburger was. De zon schijnt uitbundig op de hoofden van de zwaarbewapende politieagenten voor de ingang van het Stadttheater. Hoog boven het stadscentrum cirkelt een helikopter. Binnen een paar minuten begint de openingsceremonie van de 67ste Lindau Nobel Laureate Meeting in het bijzijn van Johanna Wanka, de Duitse minister van Onderwijs. Zij zal er 28 Nobelprijswinnaars en 420 jonge, briljante wetenschappers van over de hele wereld verwelkomen die een week lang, van maandag 26 juni tot en met vrijdag 30 juni, met elkaar zullen 'verbroederen' op het 'Davos van de wetenschap'. In de praktijk komt het erop neer dat de jonge wetenschappers elke voormiddag in het Stadttheater naar lezingen van de Nobelprijswinnaars zullen luisteren om in de namiddag op andere plekken in de stad met hen in dialoog te treden.

"De strenge politiebewaking is een gevolg van de terreurdreiging", zegt Rebecca Henrichs, communicatiemedewerkster van de organiserende Council for the Lindau Nobel Laureate Meetings. "De overheid wil geen enkel risico nemen, zeker niet wanneer een minister en al die Nobelprijswinnaars en jonge knappe koppen zich samen in één ruimte bevinden."

De Lindau Nobel Laureate Meeting werd voor het eerst georganiseerd in 1951 door de lokale artsen Franz Karl Hein en Gustav Wilhelm Parade. Rebecca Henrichs: "Ze wilden na de Tweede Wereldoorlog de wetenschappelijke dialoog tussen Duitsland en de rest van de wereld herstellen. Ze hadden daarvoor geld nodig en klopten aan bij graaf Lennart Bernadotte af Wisborg, de kleinzoon van de Zweedse koning Gustaaf V en eigenaar van het naburige eiland Mainau. Dankzij zijn Zweedse roots had graaf Bernadotte connecties met de Zweedse vertegenwoordigers van het Nobelcomité in Stockholm. De jaarlijkse Lindau Nobel Laureate Meetings draaien nu rond natuurwetenschappen en economie. Deze week staat bijna volledig in het teken van chemie en in augustus organiseren we de zesde Lindau Meeting over economie."

Alternative facts

Graaf Lennart Bernadotte stierf in 2004 en kreeg een standbeeld voor het Lindause Stadttheater. Vandaag wordt de Council for the Lindau Nobel Laureate Meetings voorgezeten door zijn 43-jarige dochter, gravin Bettina Bernadotte, CEO van Mainau GmbH. Via dat familiebedrijf beheert ze haar jaarlijks door miljoenen toeristen bezochte 'bloemeneiland' Mainau.

Klokslag vier spreekt gravin Bernadotte op het podium van het op een grote pralinedoos lijkende Stadttheater haar openingsspeech uit. Op de eerste rijen voor haar zitten de overwegend grijze en mannelijke Nobelprijswinnaars, geflankeerd door notabelen en sponsors. De rijen erna worden ingenomen door honderden jonge exacte wetenschappers uit meer dan zeventig landen. Sommigen zijn masterstudenten, anderen werken aan hun doctoraat, nog anderen zijn als postdoc-researcher verbonden aan een universiteit.

Op het hoofd van de gravin staat een hoed zoals die door dames van haar stand wordt gedragen op de Royal Ascot-paardenraces. Het duurt niet lang of haar speech krijgt een opvallend politieke toon. "Toen ik vorig jaar de Lindau Nobel Laureate Meeting opende, was de wereld een totaal andere plek", zegt ze. "Het was vóór de verkiezing van Donald Trump en vóór de Hongaarse regering probeerde om de Central European University in Boedapest te sluiten. Jarenlang waren de Lindau Nobel Laureate Meetings een plek om over wetenschap te discussiëren. Wetenschap oversteeg de verschillen in nationaliteit, religie of geslacht. De reden daarvoor is dat wetenschap vertrouwt op bewezen, waarneembare feiten in plaats van op geloof en overtuiging. Wetenschappers stellen alles in vraag, inclusief zichzelf. Elke theorie is waar tot het tegendeel is bewezen."

Gravin Bettina Bernadotte ontpopt zich in haar openingsspeech tot een voorvechtster van evidence based science. In juni 2013 droeg ze op een driedaags congres van de organisatie Homeopaten Zonder Grenzen in Berlijn dan weer een andere pet. Toen prees ze in de programmaflyer de onbewezen alternatieve geneeswijze homeopathie aan als 'een zachte methode die rekening houdt met de gehele, holistische mens'. Nu vraagt de gravin haar wetenschappelijke toehoorders om in het huidige post-truth-tijdperk in het verweer te komen tegen de verspreiders van alternative facts. "Nonsens tot waarheid uitroepen en wetenschap als nonsens catalogeren, is hetzelfde als de ogen sluiten voor de werkelijkheid", zegt ze. "Onze meetings waren altijd apolitiek. De bedoeling was om te onderwijzen, inspireren en verbinden. Deze Lindau Nobel Laureate Meeting handelt nog steeds over wetenschap, maar wetenschappers kunnen niet negeren wat er in de wereld gebeurt."

Dus roept Gravin Bernadotte op tot verzet tegen 'wetenschapsnegationisme' en verwijst ze naar een andere 'politieke mijlpaal' uit het verleden van de Lindau-meetings: "In 2015 ondertekenden 36 Nobel-laureaten de Mainau-verklaring over de gevaren van de klimaatverandering."

Wat ze er niet bij vertelt, is dat van de 65 Nobelprijswinnaars die in 2015 in Lindau te gast waren, 29 de verklaring niet ondertekenden. Ze vergeet ook te vermelden dat een van haar gasten toen Nobelprijswinnaar en notoir klimaatontkenner Ivan Giaever was. Tijdens zijn op YouTube te bekijken Lindau-lezing Global Warming Revisited noemde hij de klimaatverandering een 'non-problem'.

Op het einde van haar speech dankt gravin Bettina Bernadotte de grootste sponsors van de Lindau Nobel Laureate Meeting: Mars, Rolex, BASF en de vereniging van de Duitse scheikundige industrie VCI. Applaus op alle banken.

Posterboy

De zaterdagavond voor de openingsceremonie waren veertig jonge wetenschappers door de Council uitgenodigd voor een 'avant-diner' met de Nobellaureaten. S. was één van hen. "In het midden van de zaal zaten de Nobelprijswinnaars samen met de sponsors", vertelt ze. "Wij, young scientists, zaten aan tafels verspreid rond hen. Het was alsof we aan de kindertafel gezet werden, terwijl sommigen onder ons nota bene hun eigen onderzoeksgroep leiden. Bij de start van de openingsceremonie op zondag moesten alle jonge wetenschappers via een achteringang binnenkomen terwijl de sponsors en de Nobel-laureaten langs de grote poort binnentraden. Het was raar om zo stiefmoederlijk te worden behandeld."

In 2015 was onze Nobelprijswinnaar fysica, François Englert, ook te gast op de Lindau Nobel Laureate Meeting. Zijn handtekening prijkt overigens niet op de Mainau-verklaring over klimaatverandering. Volgens Englert tellen bezoekende studenten een smak geld neer om te mogen meedoen.

"Dat klopt, alleen worden alle deelnemende studenten gesponsord", zegt Ivo Stassen, postdoctoraal onderzoeker van het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek (FWO) van de KU Leuven. "De vergoeding om als jonge wetenschapper een week lang te mogen deelnemen, bedraagt 5.000 euro. De helft van mijn verblijf wordt betaald door het FWO. De resterende 2.500 euro is gesponsord door een Duits wetenschapsfonds."

Hoe is Ivo geselecteerd? "Het FWO organiseerde een oproep voor jonge wetenschappers. Ik werd genomineerd en stuurde vervolgens mijn cv en motivatie naar Lindau. Ik moest ook een kort essay schrijven." Welke selectiecriteria hanteert de Lindau Council? "Je moet wetenschappelijk 'excellent' zijn, of goede wetenschappelijke publicaties op je actief hebben. Maar ook je motivatie is belangrijk."

Ivo wil op de Lindau-meeting zijn netwerk verder uitbouwen. "Ik ontmoet hier generatiegenoten van over de hele wereld die de Lindau Council veelbelovend vindt. Ik hoop hier een paar collega's tegen het lijf te lopen met wie ik de rest van mijn professionele leven contact kan houden."

Houdt de academische wereld meer rekening met een jonge wetenschapper die deelnam aan een Lindau-meeting? "Het is zeker een verdienste dat je hier terechtkwam en een poster mocht presenteren." Wat bedoelt Ivo met 'een poster presenteren'? "Een wetenschappelijke poster houdt het midden tussen een grafische samenvatting en een tekst over een bepaald project. Mijn poster is door de Council geselecteerd en hangt hier een hele week. Ik zal er later deze week ook naast gaan staan om vragen van andere jonge wetenschappers te beantwoorden of om in discussie te gaan. Dat lijkt me een boeiende manier om te praten over wetenschap."

Sorry voor de brexit

Maandagnamiddag, halftwee. Sammy Verbruggen, post-docresearcher aan de Universiteit Antwerpen, drinkt een biertje op een zomers terras op een steenworp van het Stadttheater. "Ik vond de openingsspeech van Bettina Bernadotte best oké", zegt hij. "Ook een wetenschapper mag een standpunt innemen, want wij bepalen mee het beleid. De gravin wist voor wie ze sprak: er zaten geen Trump-aanhangers in de zaal. Mijn Amerikaanse collega's hier verontschuldigen zich voor hun regering. Het eerste wat de Britten zeggen, is: 'Sorry voor de brexit'."

Dankzij Steven Chu, Nobelprijswinnaar fysica 1997 en van 2009 tot 2013 minister van Energie onder Barack Obama, heeft Sammy tijd voor een biertje. Chu had normaal gezien daarnet een lezing moeten geven, maar hij keerde drie dagen geleden onverrichter zake naar de VS terug, nadat zijn vrouw in Amsterdam haar been brak. Chu stond ook geprogrammeerd om te speechen na de openingsrede van gravin Bernadotte, maar was toen al van het toneel verdwenen. Zijn collega William Moerner, Nobelprijswinnaar scheikunde 2008, las Chu's speech over 'klimaatverandering en de rol van de wetenschap in het post-truth-tijdperk' voor, nadat hij erop gewezen had dat 'ik' in de tekst stond voor Steven Chu.

Sammy Verbruggen is bio-ingenieur in katalytische technologie. "Ik heb me via het FWO kandidaat gesteld voor deze Lindau Nobel Laureate Meeting. Geen idee of dit nu goed zal ogen op mijn cv. Dat was alleszins niet mijn drijfveer. Het gebeurt zelden of nooit dat er op een wetenschappelijk congres een Nobelprijslaureaat wordt uitgenodigd, terwijl de Lindau-meeting uit bijna niets anders bestaat dan lezingen van Nobelprijswinnaars . Dit is dus een buitenkans."

De voorbije ochtend kuierden toeristen door zonovergoten straten, terwijl 420 jonge wetenschappers in een verduisterde theaterzaal aandachtig luisterden naar lezingen van Nobelprijswinnaars. De Nederlandse professor Ben Feringa beet om negen uur stipt de spits af. Hij kreeg vorig jaar de Nobelprijs scheikunde voor zijn onderzoek naar moleculaire nanomachines. Met veel schwung vertelde de 66-jarige chemicus over zijn persoonlijke zoektocht naar wetenschappelijk geluk. "Ik heb genoten van Feringa's lezing", zegt Sammy. "De materie waarin hij zich verdiept, is fascinerend. Het is heel fijn om mijn grote voorbeelden aan het werk te zien. Contacten leggen met andere wetenschappers gaat ook verrassend makkelijk. We hebben allemaal dezelfde ingesteldheid: iedereen is open en enthousiast."

Communiceren

Karen Stroobants werkt als post-docresearcher aan de universiteit van Cambridge, waar ze onderzoek voert naar ziekten zoals alzheimer en parkinson. "Ik heb een beurs van de Europese Commissie voor mijn onderzoek in Cambridge", zegt ze. "De Commissie heeft me voor de Lindau-meeting voorgedragen."

Was hier aanwezig zijn een van Karens dromen? "Eerlijk gezegd had ik nog nooit van de Lindau Nobel Laureate Meeting gehoord, al is het een speciale ervaring. Ik heb ondertussen een paar Nobel-laureaten persoonlijk gesproken. Als jonge wetenschapper kom je hier veel rolmodellen tegen. Het is jammer dat het nog steeds vooral mannen zijn."

Vooral bejaarde mannen, zoals de 79-jarige Tomas Lindahl, Nobelprijswinnaar scheikunde 2015, die op maandagmorgen een lezing geeft over zijn stokpaardje: DNA-instabiliteit. De professor is slecht ter been en zijn lezing klinkt als een kurkdroge les chemie. Zijn vijftien jaar oudere collega Rudolph Marcus (Nobelprijs chemie 1992) bestijgt een uur later het trapje naar het podium met kwieke tred, maar worstelt tijdens zijn lezing met de moderne technologie.

Ook Karen Stroobants vindt dat sommige lezingen voor verbetering vatbaar zijn. "Wetenschappers moeten beter leren communiceren, zelfs mensen van dit niveau." Heeft ze al verrassende nieuwe dingen gehoord? "Niet echt, maar Martin Chalfie (Nobelprijs scheikunde 2008) presenteerde wel onderzoek dat ik nog niet kende. Ben Feringa vond ik dan weer zeer inspirerend door zijn levensverhaal." Feringa is een van de jongsten van de club. Karen Stroobants: "Vermoedelijk is hij daardoor ook degene die het best getraind is in communiceren.

Bettina Bernadottes openingsspeech komt niet zomaar uit de lucht vallen: er zijn wel degelijk problemen in hoe de wetenschap met het grote publiek en met de politiek communiceert. De ongerustheid onder wetenschappers is groot. Wetenschap had lang de reputatie de brenger van waarheid te zijn. Het voorbije jaar zijn er serieuze pogingen ondernomen om die reputatie te ondermijnen. Mensen die zoals gravin Bernadotte wetenschapsevenementen organiseren en wetenschappers voelen zich daardoor gekwetst."

Revolutie

Hebben sommige wetenschappers zelf geen boter op het hoofd? Er zijn er toch die knoeien met onderzoeksresultaten of -procedures? Denk maar aan topdokter Stefaan Van Gool. "Ik kan niet begrijpen waarom een wetenschapper zoiets doet", zegt Karen. "Daar zijn geen verzachtende omstandigheden voor."

Een te hoge publicatiedruk misschien? "Daar schort inderdaad iets aan. Begrijp me niet verkeerd: publiceren is belangrijk. Maar grote tijdschriften als Nature en Science hebben een monopolie en oefenen zo macht uit over de carrière van onderzoekers. Een onderzoek duurt soms vijf jaar vooraleer er een publicatie uit voortvloeit. Op het moment dat wij onze resultaten willen publiceren, moeten wij die tijdschriften betalen voor het afdrukken van bijvoorbeeld figuren in kleur. Als een collega in het kantoor naast het mijne dat artikel vervolgens wil lezen, moet hij het tijdschrift betalen. Ikzelf verdien geen cent met mijn publicaties, maar Nature is wel uitgegroeid tot een zeer rijk bedrijf. Wie als wetenschapper vooruit wil, is zo goed als verplicht om in Nature of Science te publiceren. Die tijdschriften maken en kraken carrières."

Wordt daar met de Nobelprijswinnaars over gesproken? "Ja. Aaron Ciechanover (Nobelprijs scheikunde 2004) riep ons zelfs op om ons als jonge wetenschappers te verenigen en een vuist tegen de grote tijdschriften te maken." Broeit er op de Lindau-meeting iets revolutionairs? "Er wordt alleszins veel over gepraat, alleen vrees ik dat het business as usual is zodra we weer aan het werk zijn."