Beroep: speuren naar het onvindbare

"Dit dossier is Kuifje voor volwassen. Of beter: een mix van Kuifje, de Da Vinci-code en Harry Potter. De vleesgeworden kinderdroom van elke speurder." Pretlichtjes in de ogen, overslaande stem: zelfs na al die jaren praat Jan De Kesel nog even gepassioneerd over de zoektocht naar het verdwenen Lam Gods-paneel. Ter gelegenheid van de tachtigjarige verjaardag van de 'stoutmoedige diefte' blikt hij, samen met substituut-procureur Caroline Dewitte, terug en vooruit.

Steen voor steen

Op Dewittes bureau in het Gentse gerechtsgebouw liggen drie vergeelde, verrafelde mappen. Vol handgeschreven processen-verbaal in kalligrafische letters, door de tijd bijna onleesbaar geworden. 'Diefstal Rechtvaardige Rechters. Nooit vernietigen', leest de kaft. Het dossier oogt maar dunnetjes, zeker als je weet hoeveel theorieën er de ronde doen over het paneel van de broers Van Eyck dat in de legendarische nacht van 10 april 1934 uit de Gentse Sint-Baafskathedraal werd gestolen. Van samenzweringen binnen de kerk tot verborgen in de koninklijke crypte.

En de zaak blijft beroeren: zopas nog beweerde historicus Paul De Ridder tijdens Het journaal op VRT dat het paneel in handen zou zijn van een vooraanstaande Gentse familie. De families wiens namen nu opduiken in de media (zie kader), doen het verhaal af als onzin, De Kesel en Dewitte houden de lippen stevig op elkaar. Ook al bevestigde het Gentse parket dat ze de 'tip' onderzoeken en mensen worden verhoord.

Dewitte: "Per jaar krijgen we zo'n drie tips binnen, iets meer in speciale verjaardagsjaren als deze. Zelfs vanuit Australië. Elke tip wordt zorgvuldig gescreend op haalbaarheid én geloofwaardigheid. Anders hadden we al elke kerk in België steen voor steen moeten afbreken."

Bijna beet

Eén keer, zeggen ze, hadden ze het gevoel dat ze er echt dicht bij zaten. "Dat we beet hadden." In 2002 was dat, in Wetteren. Een zekere Gaston De Roeck loste op zijn website iedere dag een nieuwe aanwijzing naar de vindplaats. "In het begin klasseer je dat als spielerei van een fantast, tot je beseft dat veel van die aanwijzingen wel degelijk klopten." Alles wees naar de kerk van Wetteren. Arsène Goedertier, de man die op zijn sterfbed verklaarde dat hij wist waar het paneel was én bij wie kopieën van losgeldbrieven werden gevonden, was daar ook koster geweest. "En de nis achter het tabernakel had exact dezelfde afmetingen als het paneel", benadrukt De Kesel. "Creepy, niet?"

De Antwerpse Sint-Laurentiuskerk, de kapelletjes van de Calvarieberg, een waterput in Gent: geen opgeworpen vindplaats of De Kesel heeft ze gezien. Het lot van elke schattenjager. "In de Sint-Hubertuskapel in Tervuren kreeg ik bijna een hartstilstand. 'Ik zie hier een schilderij met rood en groen achter het altaar', hoorde ik één van de speurders zeggen. Het bleek een lang verloren gewaand icoontje. Nefast voor je tikker."

Aanleiding van de speurtocht in Tervuren: een boek over 'geheime boodschappen, rare woorden en opzettelijke tik- en spellingsfouten' in de losgeldbrieven van Arsène Goedertier. "Goedertier zou zelf een detectivefanaat geweest zijn, waardoor elke amateurspeurder plots overal codes in zijn brieven begint te lezen", zegt Dewitte. "Sommigen beweren dan weer dat Goedertier een autist was en dat we zijn brieven in die context moeten decoderen. Maar je wilt het risico niet lopen dat je net die ene cruciale tip negeert." De Kesel: "Hoe hard je ook met je voeten op de grond wil blijven, je gaat erin mee. Vergelijk het met oplichtingszaken: je roept hard dat het jou nooit zal overkomen, en plots sta je daar in je onderbroek."

Tijd als tegenstander

Hij voelt zich soms meer psycholoog dan speurder. Als hij de zoveelste tipgever weer moet teleurstellen. "Niet alleen wichelroedelopers, ik heb hier al ingenieurs, zaakvoerders van grote bedrijven in huilen zien uitbarsten. Die mensen zien hun levenswerk in rook opgaan. Sommigen nemen die afwijzing niet goed op, en gaan zelf gaten boren in monumenten."

Verwachten ze zelf nog op De rechtvaardige rechters te stoten, na tachtig lange jaren? "Verwachten: nee. Hopen: ja." Niet omwille van de wereldfaam die met zo'n vondst gepaard zou gaan, beweren ze, "maar voor het patrimonium."

Het beperkte dossier is alvast weinig hoopgevend. "Het parket van Dendermonde heeft in die tijd ook onderzoek gedaan, maar daar hebben wij nooit iets van gezien. Ook dat draagt bij tot het mysterie", zegt De Kesel. "De tijd staat alvast niet aan onze kant: het wordt almaar moeilijker om na te gaan waar de feiten stoppen, en de mythe begint. De waarheid is dat we zo goed als niets zeker weten in dit dossier."

Caroline Dewitte en Jan De Kesel spreken vanavond ook op een speciale 'Nacht van 'De rechtvaardige rechters'' in het STAM in Gent.