14e-eeuws fragment uit eerste wereldgeschiedenis in het Middelnederlands duikt op in oude boekenkaft
In Tilburg in Nederland is een origineel fragment van de Spiegel Historiael ontdekt, de eerste Middelnederlandse wereldgeschiedenis die in de 13e en 14e eeuw door drie schrijvers uit de Zuidelijke Nederlanden is opgesteld. Het fragment zat verstopt in de kaft van een ander werk en vult een hiaat in de middeleeuwse kroniek op.
Een volledig overzicht van de wereldgeschiedenis, van de schepping tot het begin van de 14e eeuw: dat is de zogenoemde Spiegel Historiael, het magnum opus dat dichter Jacob van Maerlant uit Brugge aan het einde van de 13e eeuw in het Middelnederlands neerpende en dat na zijn dood door Filips Utenbroeke en Lodewijk van Velthem is afgewerkt.
In het depot van het Regionaal Archief Tilburg, net over de grens in Noord-Brabant in Nederland, is recent een origineel fragment uit deze kroniek ontdekt. Boekwetenschappers Stef Uijens en Daan Doesborgh vonden het in de kaft van een oud schepenregister van Hilvarenbeek, een gemeente in de buurt.
Kaften van oude boeken bevatten wel vaker nog oudere stukken perkament die om een of andere reden plots irrelevant leken en daarom door latere generaties zijn gerecycleerd om de rug of de omslag van een nieuwe publicatie te verstevigen. Soms kregen stukken uit oude bijbels op die manier een tweede leven, maar even goed belandden fragmenten die vandaag als uniek gelden zo anoniem in een boekband. Drukkers en boekbinders kennen dat gebruik als maculatuur.
Het hoeft niet te verwonderen dat boekwetenschappers kaften van oude boeken maar wat graag ontleden op zoek naar onbekende parels uit een nog verder verleden. Op die manier is ook het origineel fragment uit de Spiegel Historiael ontdekt.
Speculum Historiale
De Spiegel Historiael is gebaseerd op het Speculum Historiale, een gelijkaardig geschiedkundig werk dat Vincent van Beauvais eerder in het Latijn schreef. Jacob van Maerlant wou zich op leken richten en koos voor verzen in het Middelnederlands, een voorloper van het moderne Nederlands.
Hij begon zijn kroniek in 1283 en deelde die in 4 delen in die hij parties noemde. De eerste, de derde en een deel van de vierde partie schreef hij zelf. Filips Utenbroeke nam na zijn dood de tweede partie voor zijn rekening en Lodewijk van Velthem voltooide de vierde partie. Hij pende nadien ook nog een vijfde partie neer. De Spiegel Historiael klokt zo af op ongeveer 189.000 regels.
Niet al deze parties zijn even goed bewaard. De eerste, derde en vijfde partie zijn volledig. De tweede vertoont lacunes en de vierde is slechts gedeeltelijk overgeleverd. Het fragment dat in Tilburg is ontdekt, komt precies uit die vierde partie en vult zo een belangrijk hiaat op.
Een zijde van het fragment was vrijwel onleesbaar, maar dankzij multispectral imaging in een universitair laboratorium in Hamburg in Duitsland konden Uijens en Doesborgh de verloren tekst weer zichtbaar maken. Die vergeleken ze vervolgens met teksten in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en de universiteitsbibliotheek in Leiden en hierdoor konden ze het fragment rechtstreeks met Lodewijk van Velthem in verband brengen.
Op 13 juni stellen de onderzoekers hun resultaten voor op een symposium in Tilburg. Het bewuste fragment tonen ze dan voor het eerst aan het brede publiek.