Hoe we vorige week "10 minuten" verwijderd waren van een mogelijke catastrofale oorlog tussen Iran en de VS

Het wekelijkse ontbijt vorige donderdag in het Witte Huis met veiligheidsadviseur John Bolton, minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo en waarnemend minister van Defensie Patrick Shanahan ging deze keer over oorlog en vrede. Voor de gelegenheid mochten ook generaal Dunford, de hoogste Amerikaanse militair, en Mark Esper, die de nieuwe minister van Defensie moet worden, aanschuiven aan de ontbijttafel.

De dag voordien had Iran een 130 miljoen dollar kostende drone, een Global Hawk, neergehaald aan de Golf van Oman. Iran zei dat het onbemande toestel in het Iraanse luchtruim was binnengedrongen, maar volgens de VS werd het toestel in het internationale luchtruim neergeschoten. Voor Bolton en Pompeo was dit een duidelijk casus belli, een oorlogsdaad die niet ongestraft mocht blijven. Na het ontbijt werd aan president Trump een plan voorgelegd voor beperkte aanvallen op een aantal Iraanse doelwitten. 

Trump keurde het plan aanvankelijk goed maar vroeg meer uitleg over het aantal slachtoffers. Toen het Pentagon hem zei dat het er 150 konden zijn, gaf hij op het laatste nippertje het bevel de raketten niet af te vuren. "10 minuten voor de aanval heb ik die afgeblazen", liet hij fier weten via Twitter. Als we Trump mogen geloven, was de wereld vorige donderdag 10 minuten verwijderd van een open oorlog tussen Iran en de VS die snel het hele Midden-Oosten in vuur en vlam had kunnen zetten.

Wie denkt dat dit een ver-van-mijn-bed show blijft, vergeet dat 20 procent van de olietoevoer, 18 miljoen olievaten per dag, door de straat van Hormuz gaat. De vluchtelingenstroom die we in 2015 meemaakten, en die de politiek in Europa zo sterk heeft ontwricht, zou peanuts blijken te zijn tegenover wat we kunnen verwachten door een groot conflict in het Midden-Oosten.

Vorig jaar stapte de VS uit het zogenoemde Gemeenschappelijk Alomvattend Actieplan (vaak wordt de Engelse afkorting JCPOA gebruikt) met Iran van 2015. Het plan legde de nucleaire ambities van Iran aan banden en in ruil kreeg het land uitzicht op de opheffing van de sancties. Iran heeft altijd ontkend dat het een kernwapen wil ontwikkelen, maar in het Westen bestond daar veel twijfel over.

Zelfs Rusland kon moeilijk leven met de toetreding van Iran tot het selecte clubje van kernmachten. Daarvoor is de afstand tussen Iran en Rusland te klein. Het actieplan kwam er nadat toenmalig VS-president Barack Obama een opening had gemaakt naar Iran. Een interimplan in 2014, na geheime onderhandelingen in Oman tussen Iran en de VS, werd uitgebreid naar het huidige JCPOA in 2015. 

Het was een doorbraak van formaat. Iran en de VS zijn gezworen aartsvijanden sinds de val van de sjah in 1979 en de daarop volgende gijzeling van Amerikaanse diplomaten in Teheran. Al decennia is het beletten dat Iran een kernwapen zou bemachtigen, een topprioriteit van het Amerikaanse buitenlandse beleid. Geregeld veroorzaakte het zware spanningen tussen Teheran en Washington.

En omdat Iran geen kleine speler is in het Midden-Oosten en die regio cruciaal is voor de oliebevoorrading van de wereld, hadden die spanningen meteen een globale impact.

Maar wie dacht dat met het JCPOA van 2015 die spanningen eindelijk voorbij waren, kwam bedrogen uit. Huidig VS-president Donald Trump vond het plan de slechtste deal die de VS ooit had gesloten en trok de VS er in mei 2018 uit terug. Volgens Trump had de VS te verregaande toegevingen gedaan zonder spijkerharde garanties van Iran te eisen.

Intussen kon Iran profiteren van de afbouw van de sancties waardoor het weer volop olie kon uitvoeren en zich economisch beter kon ontwikkelen. Die extra inkomsten gingen intussen volgens de nieuwe Amerikaanse administratie vooral naar destabiliserende activiteiten in de regio: Hezbollah in Libanon, steun aan Assad in Syrië met duizenden strijders, steun aan de Houthi-rebellen in Jemen.

De Europese Unie, die een grote rol speelde in de totstandkoming van het JCPOA, ging evenwel niet mee met de kritiek van Trump. Volgens de EU, gesteund door de bevindingen van het Internationaal  Atoomagentschap in Wenen, leefde Iran alle verplichtingen van het actieplan na en was er geen reden om zich terug te trekken uit dat plan. Daarmee werd de kwestie Iran een van de grote geschilpunten tussen Washington en Brussel.

Amerika voerde nieuwe verregaande sancties in die de economie in Iran onderuit moesten halen, maar Europa legde de sancties naast zich neer en wilde handel blijven drijven met Iran. Alleen liet de VS verstaan dat Europese bedrijven die actief bleven in Iran, ook onder de Amerikaanse sancties zouden vallen.

De meeste grote Europese bedrijven zagen daarop af van activiteiten in Iran. Europa lanceerde begin dit jaar Instex, een nieuw mechanisme dat handel en betalingen tussen Europa en Iran moet afschermen tegen de Amerikaanse sancties. Maar het mechanisme is nog altijd niet actief en zou in de eerste plaats gelden voor medicijnen en voedsel, producten die niet vallen onder de Amerikaanse sancties.

Iran heeft intussen gemerkt dat de Europese steun vooral retorisch is, en weinig praktische resultaten oplevert. Het land, dat wel degelijk kreunt onder de Amerikaanse sancties, voert inmiddels de druk op door aan te kondigen dat het de limieten van het actieplan niet meer zal naleven, als Europa Iran niet terdege kan beschermen tegen de Amerikaanse sancties.

Een woordvoerder van de Iraanse Atoomenergie-organisatie liet weten dat Iran op 8 juli uranium tot een hoger percentage gaat verrijken dan is toegelaten door het JCPOA. Dat zou de definitieve doodsteek zijn voor het actieplan. 

Of Iran achter de recente aanslagen op tankers in de golf van Oman zat, is nog niet met zekerheid vastgesteld, maar die aanslagen passen wel mooi in de Iraanse strategie om de druk verder op te voeren. De olie-export via de straat van Hormuz is de achilleshiel van het Westen. Als die export - vooral naar Aziatische landen - stilvalt, zullen de olieprijzen snel stijgen, wat zou kunnen leiden tot een wereldwijde economische crisis.

Iran voert dergelijke acties overigens meestal niet zelf uit, maar zet daarvoor zogenaamde proxies in: groepen die nauw aanleunen bij Iran maar die zelfstandig opereren. Zo kan Teheran altijd betrokkenheid ontkennen, mocht er iets mislopen of mochten de daders geïdentificeerd worden. 

Zeker is wel dat Iran een week geleden de onbemande Amerikaanse verkenningsdrone Global Hawk neerhaalde. Maar het is niet zeker dat het wel de bedoeling was om dat vliegtuig neer te halen. Er gaan verhalen de ronde dat een commandant iets te voorbarig heeft gehandeld, iets waar ook Trump naar verwees in zijn eerste reactie.

Iran zegt ook dat een bemand verkenningsvliegtuig, met 35 Amerikaanse militairen aan boord, in het Iraanse luchtruim was binnengedrongen maar dat het bewust dat toestel niet heeft neergeschoten. Het land zoekt geen open militaire confrontatie met de VS, omdat het beseft dat het geen kans maakt om in een dergelijk conflict de overhand te halen. Iran heeft meer te winnen bij asymmetrische antwoorden op Amerikaanse daden, zoals aanvallen op tankers, of Hezbollah dat plots in actie komt tegen Israël. 

De Amerikaanse president Trump heeft donderdag ook een duidelijk signaal gegeven: ook hij wil geen rechtstreekse militaire confrontatie met Iran. Dat volgt de lijn die hij verdedigde tijdens zijn campagne. Trump beloofde toen de Amerikaanse deelname aan dure buitenlandse militaire avonturen te verminderen. Een openlijke confrontatie met Iran zou evenwel andere Amerikaanse militaire operaties doen verbleken, zelfs de inval in Irak in 2003.

Iran heeft een half miljoen militairen van wie meer dan 120.000 behoren tot de goed getrainde en sterk gemotiveerde Iraanse Revolutionaire Garde. Het land heeft een geavanceerde luchtafweer zoals het neerschieten van de Global Hawk onlangs nog bewees. Iraanse raketten kunnen doelen in een wijde omtrek treffen. Hoever precies weten we niet, maar geschat wordt dat doelen binnen een straal van 2.000 kilometer zonder veel problemen getroffen kunnen worden.

Iran beheerst de zo cruciale Perzische Golf en kan het daar Amerikaanse marineschepen moeilijk maken omdat er relatief weinig manoeuvreerruimte is. De Golf is maximaal 340 kilometer breed zodat Amerikaanse schepen bijna overal in het bereik van Iraanse raketten liggen. En als Iran de straat van Hormuz kan afsluiten, zitten de  Amerikaanse schepen als ratten in de val. 

Donald Trump mag dan wel weinig zin hebben in een open oorlog, zijn directe omgeving heeft daar veel minder problemen mee. Nationaal veiligheidsadviseur John Bolton heeft vroeger herhaaldelijk geschreven en gezegd dat Iran militair aangepakt moet worden. Trump noemt Bolton zelf een echte havik.

Bolton is een echte neoconservatief die in 2003 als onderminister van Defensie behoorde tot de kring adviseurs rond George W. Bush die de president probeerde te overtuigen Irak binnen te vallen, uiteindelijk met succes. In 2003 werd Irak ervan beschuldigd dat het werkte aan massavernietigingswapens, een beschuldiging waarvoor "bewijzen" werden geleverd door Iraakse oppositiefiguren in het buitenland. VN-inspecteurs vonden evenwel geen aanwijzingen van de beschuldigingen, maar door het schimmenspel van Saddam Hoessein konden ze niet bewijzen dat het land niet werkte aan massavernietigingswapens.

De huidige crisis met Iran volgt ongeveer hetzelfde patroon. Iran wordt ervan beschuldigd dat het werkt aan kernwapens, ook al hebben VN-inspecteurs tot nu vastgesteld dat Iran de verplichtingen van het JCPOA naleeft. De Iraanse Volksmoedjahedien, een goed georganiseerde Iraanse oppositiegroep in ballingschap, levert intussen Bolton extra munitie. Voor hij nationaal veiligheidsadviseur werd, sprak hij een bijeenkomst van de groep nog toe tegen een betaling van 40.000 dollar. 

Minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo is de andere havik rond Trump. Ook hij is een voorstander van militair ingrijpen tegen Iran. Toen hij pas was aangetreden als minister van Buitenlandse Zaken, trok Trump de VS terug uit het JCPOA. Sindsdien heeft hij gestaag gewerkt aan allianties om alles in gereedheid te brengen om Iran aan te pakken.

Pompeo heeft als ex-directeur van de CIA ook een bevoorrechte toegang tot allerlei informatie die hij kan gebruiken om een ingrijpen tegen Iran te motiveren. Zijn vroegere adjunct, Gina Haspel, is nu overigens CIA-directeur. We hebben in Irak meegemaakt in hoeverre informatie van de inlichtingen­diensten kan worden gebruikt om een casus belli uit te bouwen.

Het Pentagon lijkt op dit moment niet echt gelukkig met de snel oplopende spanning rond Iran. Daar was men zich volop aan het focussen op China en Azië, toen na het actieplan van 2015 Iran grotendeels van de radar was verdwenen. Maar er is op dit moment geen benoemde minister van Defensie die tegengas kan geven.

Jim Mattis deed dat vroeger, maar hij stapte op eind vorig jaar. Sinds zijn ontslag nam zijn adjunct Shanahan de honneurs waar, maar hij stapte intussen ook op. Trump heeft Mark Esper nu voorgesteld als nieuwe minister van Defensie, maar hij moet nog worden bevestigd door de Senaat. Het vacuüm op Defensie wordt nu handig gebruikt door Bolton en Pompeo om hun hardlinekoers tegenover Iran door te drukken. 

Neen, zover zijn we nog niet. Ieder incident kan in de huidige spanningen wel enorme gevolgen hebben, zoals het neerschieten van de Global Hawk aantoonde. Maar Trump lijkt voorlopig te hebben gekozen voor een andere strategie, die van verdere sancties. Die zijn deze keer vooral gericht tegen de Iraanse opperste leider Khamenei en zijn omgeving.

Amerika zoekt ook bondgenoten om de veiligheid van het maritiem verkeer in de Perzische Golf en de Golf van Oman te verzekeren. Tegelijkertijd werd er een boodschap aan gekoppeld dat Amerika op ieder moment wil praten. Maar een eventueel akkoord met Iran moet deze keer voor Washington wel veel verder gaan dan het JCPOA. Het moet niet alleen Irans nucleaire ambities aan banden leggen zoals het actieplan van 2015, maar ook de Iraanse rakettentechnologie en de acties van de zogenoemde Iraanse proxies inperken.

Iran zou daarvoor een enorme knieval moeten maken en lijkt daar op dit moment allerminst toe bereid. De nieuwe sancties werden door Teheran meteen afgedaan als het einde van de diplomatie. We hebben evenwel op het Koreaanse schiereiland geleerd dat met de huidige Amerikaanse president spanning snel kan omslaan in ontspanning. Ook al heeft dat zich in het Koreaanse dossier nog niet vertaald in concrete resultaten, toch zouden velen opgelucht ademhalen, mocht dit Koreaanse scenario zich nu herhalen in het Midden-Oosten.