Amerikaans-Iraanse spanningen: ‘Trump heeft voorlopig een totale escalatie vermeden’

Door op het laatste moment een vergeldingsaanval af te blazen, heeft de Amerikaanse president Donald Trump vermeden dat het conflict tussen Amerika en Iran ontplofte. Althans voorlopig.

Wat er exact door het hoofd van Donald Trump ging, net voordat hij een vergeldingsactie tegen Iran afblies, zullen we wellicht nooit weten. De vliegtuigen en schepen die de aanval zouden uitvoeren waren klaar om te vuren, toen Trump op de valreep van gedachten veranderde. Zelf beweert hij dat hij tot inkeer kwam toen hij vernam dat zo’n aanval naar schatting 150 mensenlevens zou kosten. Per slot van rekening, vond de Amerikaanse president, hebben ze alleen maar een onbemande drone neergehaald. ‘Het zou geen proportionele reactie geweest zijn.’

Voor Trump was de afgelopen week een moeilijke evenwichtsoefening. In zijn verkiezingscampagne hield hij de harde lijn aan tegen het Iraanse regime. De nucleaire deal die in 2015 gesloten was, zou hij als president per direct afschaffen. Onder impuls van zijn Nationale Veiligheidsadviseur John Bolton, een neoconservatieve rouwdouwer die al jaren oproept om het regime in Teheran omver te werpen, werd de druk op Iran het voorbije jaar stevig opgevoerd. De nucleaire deal werd opgezegd, er kwamen extra financiële en economische sancties, en de Revolutionaire Garde, het keurkorps van het Iraanse leger, kwam op de lijst met terreurbewegingen terecht.

We zitten vandaag bij wijze van spreken in het derde seizoen van House of Trump.

En toch leek Trump er afgelopen weekend net alles aan te doen om Iran uit de wind te zetten. Nadat Iran een Amerikaanse drone had neergeschoten, zei Trump in een persconferentie dat hij vermoedde dat ‘een of andere Iraanse generaal’ een vergissing had begaan.

‘Trump lijkt vooral op zoek naar argumenten om tegen zijn militaire adviseurs in te gaan’, zegt David Criekemans, professor internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen. Dat wil niet zeggen dat er voor die terughoudendheid niets te zeggen is, vindt Criekemans. ‘Trump heeft voorlopig een totale escalatie vermeden. Als hij die aanval had laten uitvoeren, had hij de hele regio in vuur en vlam kunnen zetten. Het is gemakkelijk om een oorlog te starten, maar het is een illusie dat je er daarna nog uit raakt.’

Aan Amerikaanse kant speelt het probleem dat er sinds het opstappen van James Mattis eind februari geen minister van Defensie met volle bevoegdheden meer is. ‘Dat vergroot de invloed van figuren als Bolton en minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo’, aldus Criekemans. ‘Een minister van Defensie dient normaal gezien als filter tussen de president en de militairen. Die filter is er nu niet. Trump zelf lijkt voorlopig de voornaamste check op de invloed van Bolton.’

Twaalf eisen

Officieel toont Amerika zich bereid om met Iran te onderhandelen. Kort na het opzeggen van de Irandeal formuleerde Pompeo – eveneens een notoire Iranhavik – twaalf eisen aan het Iraanse regime. Zo moet Iran gelijk welk nucleair programma opgeven, alle Amerikaanse gevangenen vrijlaten en de steun aan bondgenoten in de regio stopzetten. In oktober van vorig jaar voegde Pompeo er ook respect voor de mensenrechten aan toe. De twaalf eisen gelden nog steeds als voorwaarde om over een nieuwe deal te onderhandelen.

Alleen zijn die eisen voor Iran onaanvaardbaar. Het is logisch dat Iran niet wil onderhandelen, vindt Sico van der Meer, veiligheidsexpert aan het Clingendaelinstituut. ‘De Amerikaanse eisen gaan gewoon te ver. Waarom zou Iran geen vreedzaam nucleair programma mogen hebben? Waarom zou Iran geen raketten mogen ontwikkelen? Dat gaat gewoon in tegen het internationale recht.’ Bovendien heeft de Amerikaanse handelswijze al het Iraanse vertrouwen in de diplomatie weggenomen. ‘Waarom zou Iran een nieuwe deal sluiten?’ aldus Van der Meer. ‘Ze hádden een deal met Amerika, en die is van het ene op het andere moment in de prullenmand gegooid. Voor Iran is de handtekening van een Amerikaanse president niets waard.’

De Amerikaanse eisen gaan gewoon te ver. Waarom zou Iran geen vreedzaam nucleair programma mogen hebben?

Bovendien greep ook in Iran een grondige politieke hertekening plaats. Sinds het opzeggen van de nucleaire deal heeft de Iraanse president Hassan Rohani gaandeweg zijn invloed verloren. Rohani, die naar Iraanse begrippen gematigd is, werd verkozen dankzij zijn belofte om na jaren van confrontatie de dialoog met het Westen aan te gaan en zo de economie weer aan te zwengelen. Het voorbije jaar pleitte Rohani voor ‘strategisch geduld’, in de hoop dat Trump in 2020 niet herverkozen raakt.

Maar dat geduld is nu ten einde. ‘Enkele weken geleden is Iran van strategie veranderd’, zegt Peyman Jafari, Irankenner aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Dat werd al duidelijk toen Hossein Salami in april de nieuwe opperbevelhebber van de Revolutionaire Garde werd. Dat is een man van de confrontatie en de harde lijn. Sindsdien laat Iran zijn tanden zien, om te tonen dat het Amerika ook pijn kan doen.’

Voor Iran is het neerhalen van een Amerikaanse drone een grote overwinning, stelt Jafari. ‘Bovendien hebben ze die drone neergehaald met een raket van Iraanse makelij. Daar zijn ze enorm trots op. Op die manier stuurt de Revolutionaire Garde de boodschap uit dat Iran geen derdewereldland is waar de VS zomaar overheen kunnen lopen.’ Tegelijk zijn de Iraniërs heel berekend in hun reacties. Ze slaan hard toe, maar het is voor hun tegenstanders nooit voldoende om er een oorlog voor te riskeren. Ze schieten een drone neer, maar geen bemand vliegtuig. Ze beschadigen olietankers, maar brengen ze niet tot zinken. Ze zoeken voortdurend de grenzen op.’

Dat Trump zijn reactie beperkte tot een cyberaanval en extra sancties, betekent overigens niet dat de spanningen zijn afgenomen. Bovendien heeft Trump, die campagne voerde met de belofte om het Amerikaanse interventionisme te stoppen, wel degelijk ook redenen om de spanningen met Iran op de spits te drijven. ‘Vergeet niet dat Trump een televisiepresident is’, zegt Criekemans. ‘Misschien is het gewoon te vroeg voor een conflict. We zitten vandaag bij wijze van spreken in het derde seizoen van House of Trump. Misschien wacht Trump voor de echte cliffhanger wel tot seizoen vier, dichter bij de verkiezingen.’

Bolton zelf heeft de strijdbijl alvast niet begraven. Tijdens een staatsbezoek aan Israël, Irans gezworen aartsvijand, benadrukte hij aan de zijde van premier Benjamin Nethanyahu dat Trumps terughoudendheid niet als zwakte geïnterpreteerd mag worden. ‘Zoals president Trump afgelopen vrijdag al zei: ons leger is heropgebouwd, nieuw, en klaar voor de strijd. Het is veruit het sterkste ter wereld.’ In de beste traditie van de soapopera die het trumpiaanse presidentschap ondertussen geworden is, benadrukte Bolton dat er extra sancties zouden komen, en dat de vergeldingsaanval slechts voorlopig werd tegengehouden. ‘Blijf vooral kijken.’