Hoe een film de stilte over de misdaden onder Franco doorbreekt

Het is doodstil in de zaal. Alleen de klanken van een links strijdlied zijn te horen. De aftiteling van de documentaire El silencio de otros (De stilte van anderen) rolt over het scherm. Het is gegaan over familieleden die eerloos in massagraven liggen, baby’s die zijn weggeroofd van hun moeders, politieke gevangenen die gemarteld werden. Anders gezegd: over de verschrikkingen van de dictatuur van Franco (1939-1975).

Op de eerste rij bij de filmvertoning in een kraakpand in Madrid zitten twee mensen met zilvergrijs haar. Maar verder zijn het vooral jongeren die zijn komen kijken naar de documentaire. Zelfs de zomerse hitte heeft hun politieke betrokkenheid niet lamgeslagen.

De twee ouderen zijn Kutxi Echegoyen en Chato Galante (beiden 71). Ze werden als politieke gevangenen gemarteld tijdens het bewind van Franco. De documentaire gaat over hen: over de slachtoffers van het franquisme, en hun strijd voor gerechtigheid. Want de man die hen mishandelde, bijgenaamd Billy el Niño, ging bij de overgang naar de democratie vrijuit. De misdaden die waren gepleegd onder het bewind van Franco werden niet vervolgd. Waar in andere landen na de val van een dictatuur een waarheidscommissie werd ingesteld, moest Spanje het doen met een Pact der Vergetelheid.

Kutxi en Chato en honderden andere slachtoffers proberen de misdadigers uit de Franco-tijd nu alsnog voor de rechter te krijgen. Onder andere door een rechtszaak te beginnen in Argentinië. Ze maken gebruik van de regel dat misdaden tegen de menselijkheid (zoals moord, gevangenzetting, marteling) ook in andere landen kunnen worden vervolgd. Het was nota bene een Spaanse onderzoeksrechter, Baltasar Garzón, die kopstukken uit de dictaturen in Chili en Argentinië liet berechten in Spanje.

“Ik ben heel blij dat jullie, als jongeren, zijn komen kijken”, doorbreekt Kutxi de stilte na afloop van de film. “Jullie vragen je misschien af: wat kan ik doen? Het belangrijkste is dat jullie generatie de documentaire ziet, dat je er met je familie over praat. Mensen hebben zich het dominante verhaal – over de Transitie als een voorbeeldige overgang naar democratie – eigen gemaakt. Maar die versie van de geschiedenis klopt niet.”

“Het is een kwestie van maanden, dan gaan we de straten op”, kondigt Chato aan. “Als er geen zichtbaar sociale beweging is, dan zal er geen gerechtigheid komen.” Hij haalt een kladblok tevoorschijn. Als vanzelf vormt het publiek een rij, om naam en telefoonnummer achter te laten.

El silencio de otros, gemaakt door het Spaans-Amerikaanse koppel Almudena Carracedo en Robert Bahar, maakt veel los in Spanje. Toen de documentaire te zien was op televisie, keken een miljoen mensen ernaar. “Het was niet meer zomaar een film, maar een fenomeen”, stelt Carracedo vast. Zelfs de Spaanse premier Pedro Sánchez wijdde er een tweet aan.

De film won belangrijke prijzen, waaronder een Goya voor beste Spaanse documentaire. Doordat het productiebedrijf van Pedro Almodóvar, de beroemde Spaanse filmmaker, erachter ging staan, kregen Carracedo en Bahar toegang tot grote filmfestivals. In Berlijn kreeg El silencio de otros de publieksprijs, en ook in Amsterdam werd hij door het publiek hogelijk gewaardeerd. Carracedo: “Die internationale goedkeuring weegt zwaar in Spanje. Het besef kwam dat Spanje echt een mensenrechtenprobleem heeft.”

Toen Carracedo en Bahar in 2010 begonnen met filmen, hadden ze niet verwacht dat hun documentaire zoveel impact zou hebben. “Maar het lijkt erop dat het land er klaar voor is om om te kijken”, zegt Carracedo. “Misschien komt het doordat mijn generatie kinderen krijgt. We willen onze geschiedenis doorvertellen, maar merken dat we er niets van weten.” Haar eigen interesse werd aangewakkerd toen ze in 2010 moeder werd, en hoorde over de baby’s die tot in de jaren 80 uit linkse gezinnen werden weggehaald. De ouders kregen te horen dat hun kind was overleden. “Elke samenleving heeft tijd nodig voor verwerking”, overweegt de filmmaakster. “In Duitsland heeft het ook een tijd geduurd voordat er een Holocaust-monument werd gebouwd.”

Aan het einde van de avond wijken slachtoffers Chato en Kutxi met enkele filmbezoekers uit naar een zogeheten Museo del Jamon, een bar met lange rijen hammen aan de muur. De hammen zijn nep, zegt Kutxi, met de routine van iemand die gewend is onwaarheden bloot te leggen. Daar, in de koelte van de airco, ontsteken ze pas echt in verontwaardiging. “Er is zo veel verzwegen”, zegt Chato. “Op school komen ze zogenaamd nooit toe aan de stof over de dictatuur.” Iedere week zijn er wel filmvertoningen in buurtcentra en op scholen. “Nu hopen we dat de jonge generatie onze strijd om gerechtigheid zal voortzetten.”

Maar één van de hoofdpersonen is de tijd, overwegen de twee ouderen. Van de vier personen die in de documentaire praten over de martelingen, zijn er al twee overleden. Zal Billy el Niño ooit worden berecht? “Als hij daarvoor niet doodgaat”, zucht Chato.