Videospeler inladen...

75 jaar geleden: de slag om Geel. Een van de bloedigste veldslagen bij de bevrijding van België

Weinig mensen weten dat bij Geel één van de zwaarste gevechten op Belgisch grondgebied bij de bevrijding is uitgevochten. Britten en Duitsers weigeren er elkaar in september 1944 maar een duimbreed toe te geven. Ze bestoken elkaar ruim twee weken lang met artillerie en voeren zware infanteriegevechten en pantserduels. De dodentol is hoog.

Dit is een bijdrage van Gorik Goris. Hij is historicus en communicatiewetenschapper, die zich toelegt op het toegankelijk maken van geschiedenis voor een groot publiek en heeft ook onderzoek gedaan over onder andere de bevrijding van de Kempen. Eindredactie Jan Ouvry, met dank aan Gil Geerings.

De gemeente Geel ligt strategisch tussen twee kanalen: het Albertkanaal en het Maas-Schelde kanaal. De belangrijke verbindingsweg Aarschot-Turnhout loopt er dwars doorheen. Eind augustus en begin september 1944 zijn de Gelenaars getuigen van de aftocht van gedemoraliseerde Duitse troepen. Het verzet bereidt de komst van de geallieerden voor.

Zij saboteren de spoorlijn Antwerpen-Mönchengladbach en snijden telefoondraden en elektriciteitskabels door. Op 2 september vernietigt een klein commando van het verzet een windmolen aan de rand van het centrum, een mogelijke uitkijkpost voor de Duitsers. Maar vanaf 5 september duiken er nieuwe Duitse troepen in de gemeente op, eenheden van de Kampfgruppe Chill. 

De Duitse troepen verlaten Geel, twee clandestien gemaakte foto's. Takkenbossen (links) dienen als camouflage (Stadsarchief Geel/Geels Geschiedkundig Genootschap). Beginfoto: inwoners van Geel leggen bloemen bij de graven van de pas ingehuldigde Britse militaire begraafplaats in 1945 (bron W. Van Broeckhoven via stadsarchief Geel).

De Duitsers slagen erin om na hun chaotische vlucht uit Frankrijk langs het Albertkanaal een nieuwe verdedigingslinie te vestigen. Tussen Herentals en Hasselt komt de Kampfgruppe Chill te liggen. Luitenant-generaal Chill houdt terugtrekkende eenheden tegen en vormt ze om tot een nieuwe gevechtsgroep.

Hij krijgt versterking van militairen uit Nederland en Duitsland: Luftwaffe-troepen, parachutisten en anti-tankeenheden met Jagdpanthers. De Duitsers willen te allen prijze standhouden en de geallieerden zelfs terugslaan.  Ze zullen daarvoor gebruik maken van de verschillende waterwegen in de Kempen en Noord-Brabant. De Duitsers blazen de bruggen over het Albertkanaal op en wachten de komst van de Britten af.

Luitenant-generaal Kurt Chill en een mitrailleurpost van zijn groep. De Kampfgruppe Chill zal de geallieerden in het najaar van 1944 nog op meerdere plaatsen in het westen van Nederland het leven zuur maken (Bundesarchiv Bild).

De geallieerden achtervolgen de terugtrekkende Duitsers. Bij Beringen slagen de Britten erin op 6 september  een bruggenhoofd over het Albertkanaal te vormen. Van daaruit rukken ze verder op naar Leopoldsburg en Hechtel op 11 september.

In Geel is het Duits verzet veel zwaarder. Eenheden van de Engelse 50e ‘Northumbrian’ Divisie zetten de aanval in. Ze steken op 7 en 8 september op twee plaatsen het Albertkanaal over, bij Punt en Stelen. Aanvankelijk weten ze een aantal Duitsers te verrassen, maar al vlug ondervinden ze zware tegenstand.

Pas na twee dagen van zware gevechten krijgen de Britten voet aan wal en slagen zij erin om een noodbrug te bouwen. Op 9 september bereiken soldaten van de ‘Durham Light Infantery’ de zuidrand van Geel-centrum. ’s Avonds lanceren de Duitsers een tegenaanval die voor een chaotische situatie zorgt tussen Geel-Centrum en het Albertkanaal. Beide partijen zitten er door elkaar.

Britse militairen in het centrum van Geel krijgen iets aangeboden van de plaatselijke bevolking  (Stadsarchief Geel/Geels Geschiedkundig Genootschap).

Op zondag 10 september zetten de Engelsen hun aanval op Geel-centrum in met een zwaar artilleriebombardement. De weinige kerkgangers hebben de St-Amandskerk juist verlaten als die zwaar getroffen wordt. De toren van het gebouw wordt immers als uitkijkpost gebruikt voor de Duitse artillerie.

Shermantanks van de ‘Sherwood Rangers’ ondersteunen de Engelse infanterie. Een deel van hen rukt door het centrum. Een ander deel trekt langs de oostkant. De Engelsen willen zo de Duitse troepen in de tang nemen. Veel Gelenaars verlaten hun huizen en onthalen de oprukkende Engelsen als bevrijders. Ze zijn er zich niet van bewust dat de strijd nog maar pas begonnen is.

Als de plaatselijke bevolking ons aanwees waar Duitsers zaten, dan werd de woning omsingeld en werd vooraan en achteraan een granaat binnengegooid. Onmiddellijk na de ontploffing vielen we binnen. Waren er geen Duitsers te bespeuren, dan wisten we dat ze in de kelder zaten. De kelderdeur werd dan al schietend opengetrapt en vervolgens werd geroepen dat ze onmiddellijk eruit moesten komen. Kwam er geen reactie, dan volgden opnieuw enkele granaten. De Duitsers deden hetzelfde bij ons…

Soldaat Jim Coglan
Engelse militairen en een Shermantank in het centrum van Geel (Stadsarchief Geel/Geels Geschiedkundig Genootschap).

De Duitsers geholpen door artillerie en ‘Jagdpanthers’ roepen de omtrekkende beweging van de Engelsen een halt toe en zetten een zware tegenaanval in. De Engelsen worden daarbij zelf in de tang genomen. De Duitse infanteristen rukken in het centrum op langs de tuinen. Er spelen zich van huis tot huis gevechten af. Op 11 september heeft Kampfgruppe Dreyer het centrum heroverd. De Engelsen plooien zich terug op hun bruggenhoofd bij het Albertkanaal. 

Iemand heeft een Belgische vlag geplant op het puin van een huis in het centrum van Geel (bron W. Van Broeckhoven  via stadsarchief Geel ).
Een van de Duitse militairen die zich bijzonder onderscheiden heeft in Geel is Fahnenjunker (sergeant) Heinz Kohne. Hij zou er zeker drie Britse Shermantanks hebben uitgeschakeld. Een daarvan op 11 september tussen het drinken van twee schnaps door in het café 'Het schild van Turnhout' in het centrum van Geel. Kohne had de cafébaas ontdekt in de kelder van het huis en vroeg hem wat te drinken te krijgen. Het soldatenkrantje 'Falschirm-Jäger Rgt. 6' brengt het verhaal in geuren en kleuren en met twee tekeningen van de drinkende en schietende militair. Kohne kreeg er het Duitse 'Kreuz in Gold' voor, een onderscheiding voor militairen die meerdere tanks hadden uitgeschakeld (collectie Chris Van Kerckhoven).

Op 12 september gebeuren  twee drama’s die lang in het geheugen van de Gelenaars gegrift blijven: de brand van de Sint-Dimpnakerk en de wegvoering van Geelse mannen. De Sint-Dimpnakerk is al eeuwenlang het centrum van de cultus rond de Heilige Dimpna (de beschermheilige van de geesteszieken). Het dak van de kerk wordt in brand geschoten, waarschijnlijk door de Britten die een Duitse uitkijkpost in de toren willen uitschakelen.

Dezelfde dag sneuvelen er ook tien Duitsers in de Stationsstraat. Drie voertuigen rijden er achtereenvolgens op mijnen. De doden en enkele acties van het verzet wekken de woede van de Duitsers. Ze vallen verschillende huizen binnen en nemen alle mannen tussen 16 en 65 mee naar het gehucht Ten Aard in het noorden. Daar dreigen ze hen allen te executeren. Na een stevige vermaning jagen de Duitsers hen verder noordwaarts, naar Kasterlee. Geel ontsnapt aan een bloedbad.

De afgebrande Sint-Dimpnakerk  met in de voorgrond twee uitgeschakelde Shermantanks (Stadsarchief Geel/Geels Geschiedkundig Genootschap).

De ‘15e Schotse Divisie’ lost vanaf 12 september de ‘50e Divisie’ bij Geel af. De aflossing gebeurt onder hevig Duits artillerievuur. De Duitsers vallen zelfs het bruggenhoofd bij het Albertkanaal nogmaals aan. Als de Schotten op 13 september op hun beurt oprukken naar het centrum treffen ze het verlaten aan.

De Duitsers hebben zich tactisch teruggetrokken achter het Maas-Schelde kanaal. Zo verkleinen ze hun verdedigingslinie en kunnen ze troepen efficiënter inzetten. Hun bevelhebbers verwachten een grootscheeps offensief vanuit Geel in de richting van Turnhout en Eindhoven. Dat offensief –operatie Market Garden-  komt er op 17 september, maar vanuit Leopoldsburg. Vandaar uit  rukken de geallieerden op  naar Eindhoven  en verder naar Nijmegen en Arnhem. De Britten in Geel moeten hun flank dekken. 

Inwoners van Geel inspecteren een verwoest Duits kanon in het centrum van de stad (Stadsarchief Geel/Geels Geschiedkundig Genootschap).

De Schotse divisie krijgt het bevel om het Maas-Scheldekanaal over te steken en de Duitsers uit het gehucht Ten Aard te verdrijven. De Duitsers hebben er  versterking gekregen van nieuwe ‘Luftwaffe' troepen en Nederlandse SS’ers. Ze kunnen nog altijd rekenen op veel artilleriesteun.

De Schotten vallen de Duitse stellingen op drie plaatsen aan. Enkel ten westen van de dorpskern van Ten Aard slaagt die aanval. De Schotten steken er het kanaal over en veroveren bijna het ganse dorp. Hevige Duitse beschietingen verhinderen echter de bouw van een brug.

De Duitsers heroveren daarop met de steun van ‘Jagdpanthers’ een groot deel van het dorp. De Schotten behouden slechts een klein bruggenhoofd. De strategisch gelegen bloemmolens horen daarbij. Van daaruit kunnen artilleriewaarnemers de Britse artillerie, gelegen in de velden rond Geel-centrum, instructies geven. 

Met dit soort van opplooibare bootjes staken de Britten de kanalen over; deze foto is niet in Geel genomen, maar wat meer naar het oosten, in Sint-Huibrechts-Lille, in dezelfde periode.
© IWM (BU 961)
Op 17 september en de dagen nadien zien de Gelenaars onophoudelijk Dakota C 47's overvliegen, met parachutisten aan boord, die zullen landen in de omgeving van onder andere Arnhem en Nijmegen. Een spie in het zuiden van Nederland komt in Geallieerde handen, maar de operatie Market Garden wordt alles bij elkaar een mislukking.
© IWM (BU 919)

Er ontspint zich in Ten Aard een strijd die negen dagen en nachten duurt. Ooggetuigen spreken van een waar inferno. De Duitse artillerie verhindert een Schotse uitbraak.

De Britse artillerie verijdelt dan weer een compleet Duits succes. De Britten gooien negen batterijen, in totaal 72 kanonnen, in de strijd. Er heeft op een gegeven moment zelfs een luchtaanval met 32 ‘Typhoons’ op de Duitse stellingen plaats. 

Men kon de vijand vanaf een bepaalde afstand zelfs ruiken! De Duitse uniformen roken namelijk anders dan die van ons. Het gaat over het product, de chemicaliën die gebruikt werden om hun uniformen te desinfecteren. Maar wat de aanwezigheid van een Duitse soldaat nog het meeste verraadde, was zijn tabak. Menig soldaat kon het maar niet laten om heimelijk een sigaret op te steken. Maar hierbij verraadden ze hun positie. Hun tabak had een veel scherpere geur dan de onze.

Luitenant Colin Brown
Op 15 september 1944 komt maarschalk Montgomery aan meerdere Britse militairen in Geel eretekens uitreiken. Hier overhandigt hij aan kapitein William Picken het Military Cross voor zijn verdiensten tijdens gevechten in Frankrijk. Een dag later sneuvelt Picken in Geel, geraakt door schrapnel als een Duitse mortier vlak naast hem inslaat ( bron IWM).

Vanaf 20 september beginnen eenheden van de ‘7e Armoured Division’ de 15e Schotse Divisie af te lossen. De Schotten worden op hun beurt ingezet bij operatie ‘Market Garden’. Op 21 september verlaten ze Geel, het bruggenhoofd in Ter Aard wordt opgegeven.

De Duitsers beschouwen zich als de overwinnaars. Maar ook zij trekken zich echter terug uit Ten Aard richting Turnhout en maken van het Turnhoutse kanaal hun nieuwe verdedigingslinie. Op 23 september steken Britse troepen opnieuw het Maas-Scheldekanaal over en nemen Ten Aard zonder weerstand in. 

De Duitse troepen die in Geel gevochten hebben, dragen bij tot het mislukken van ‘Market Garden’. Op 24 september slagen zij erin om de geallieerde corridor naar Nijmegen bij Veghel te doorbreken, en dat voor 48 u. Daardoor raken de geallieerden uiteindelijk definitief de brug bij Arnhem niet over, de brug te ver, … 

Ten Aard na de gevechten. In het Maas-Scheldekanaal boten die de Duitsers hebben laten zinken, om te verhinderen dat de Britten ze gebruiken als overzet (Stadsarchief Geel/Geels Geschiedkundig Genootschap).

Ondertussen schiet er van het dorpje Ten Aard niets anders dan puin over… en likt gans Geel zijn wonden. 

De tol is zwaar: 1100 doden en 4500 gewonden. Tussen de dodelijke slachtoffers bevinden zich 140 burgers. Bij hen 35 geesteszieken, patiënten uit de gezinsverpleging waarvoor Geel ook vandaag nog bekend is. Hun fascinatie voor de ontploffingen en het geweervuur wordt hen vaak noodlottig.

Vijftien procent van alle gebouwen in de gemeente is vernietigd en vijftig procent loopt schade op. Als de strijd voorbij is, ruimen de Gelenaars het puin en begraven de doden. Pas in 1945 wordt de bevrijding in Geel echt gevierd.

De Slag om Geel wordt in Geel en de Kempen uitgebreid herdacht met allerlei manifestaties. Meer info op "De Kempen bevrijd".

De begrafenissen van de burgerslachtoffers in Geel; op 15 september, terwijl de gevechten in Geel-Ten Aard nog volop woedden, werd in Geel al een eerste groep van burgerslachtoffers begraven (links). Bron W. Van Broeckhoven  via stadsarchief Geel
Een Brits soldaat rust even uit bij de kerk in het centrum van Geel. Duitsers hebben de kerkmuur beklad.
© IWM (B 10110)
Ter Aard na de gevechten (Stadsarchief Geel/Geels Geschiedkundig Genootschap).

Meest gelezen